आयआर्जनको लागि अभिभावकहरुलाई सहयोग महोत्तरी समाचारदाता जलेश्वर, मङसिर २७ गते । अभिभावकको अभावमा बालबालिकाको पठनपाठनमा अवरोध नहोस भन्ने अभिप्रायले जिल्लाको जलेश्वर नगरपालिकाका पाँच अभिभावकलाई आयआर्जनको सामग्री वितरण गरिएको छ । सेभ द चिल्ड्रेनको सहयोग तथा सामुदायिक परिवार कल्याण संघ महोत्तरीको सहजिकरणमा संचालित विद्यालय तथा समुदायमा बाल संरक्षण परियोजना अन्तर्गत यस्तो सहयोग गरिएको संस्थाका सामुदायिक परिचालक मनोजकुमार साहले बताउनुभयो । जलेश्वर नगरपालिका वडानं. २ का वडाध्यक्ष बरुणकुमार दाहालले वडा कार्यालयमा सबै अभिभावकहरुलाई बोलाएर उहाँहरुले रोज्नुभएको आयआर्जनको सिप सामग्रीहरु वितरण गर्नुभयो ।
जलेश्वर नगरपालिका वडानं. १ का जुही चौधरीलाई सिलाई मेशिन, वडानं. २ का ममता मुखिया र पिंकी साहलाई किराना पसलको सामग्री, शिला देवी साह र कमलेशिया देवी साहलाई मुरही,कचरीको व्यापारको सामग्री वितरण गरिएको हो । वडाध्यक्ष दाहालले भन्नुभयो,‘उहाँहरुकै सिप र ईच्छाको आधारमा सो आयआर्जनको सामग्री वितरण गरिएको हो ।’ सामग्री वितरणपश्चात उहाँले अभिभावक अभावमा कुनै पनि बालबालिका शिक्षा, दिक्षाबाट बन्चित नहोस् भन्ने चाहनाको आधारमै आयआर्जनको सामग्री दिइएको बताउनुहुदै उहाँले अभिभावकहरुलाई आयआर्जनको लागि आफुहरुले सक्दो सहयोग गर्ने आश्वासन दिनुभयो । वडा संरक्षण समितिका सचिव राजेश्वर ठाकुरले संस्थाले अभिभावकविहिन बालबालिकाको संरक्षणको लागि गरेको पहलको प्रशंसा गर्नुहुदै यी कार्यक्रमको निरन्तरताको कामना गर्नुभयो ।
फोटो क्याप्सन ः अभिभावकहरुलाई आयआर्जनको सहयोग प्रदान गर्नुहुदै वडाध्यक्ष वरुण दाहाल । तस्विर ः नागेन्द्रकुमार कर्ण, महोत्तरी समाचारदाता
क्यान्सर पिडितलाई सहयोग महोत्तरी,मंसिर २७ गते मटिहानी नगरपालिकाले एक जना क्यान्सर रोगीलाई उपचारका लागि आर्थिक सहयोग गरेको छ ।
विगत छ वर्षदेखि गलाको क्यान्सरबाट पिडित रहदै आएका मटिहानी नगरपालिका वडा नं. २ बस्ने वर्ष ७० का रामवृक्ष भेरिहरलाई उपचार खर्च वापत सहयोग स्वरूप नगदरू. २०,०००( (बीस हजार) मटिहानी नगरपालिका नगर प्रमुख श्री हरि प्रसाद मण्डलले उनको घरमै पुगी सो रकम प्रदान गरेका थिए । उनि क्यान्सरबाट पिडित भएदेखि दुध र जाउलो खिचडी मात्र लिने गरेका छन् । उनको उपचार भरतपुर क्यान्सर अस्पतालबाट भईरहेको कुरा जनाएको छ ।
सकारात्मक सोचाईले काम गर्न जरुरी नागेन्द्रकुमार कर्ण
आफुले चाहे जस्तो र खोजे जस्तो जीवन भइदिएको भए स्वर्गको अनुभूति गर्न सकिन्छ तर त्यस्तो हुन्न् । त्यसैले त मनुष्य जीवनमा नकारात्मकता र सकारात्मकताले बास गरेका छन् । नकारात्मक सोचाईले नराकारात्मक उर्जा प्रदान गर्छ भने सकारात्मक विचारले सकारात्मक उर्जा प्रदान गरी काम गर्न अभिप्रेरित गर्दछ । त्यही भएर नै जुनसुकै हालतमा पनि हामीले सकारात्मक भएर बाँच्नुपर्ने धार्मिक वचन रहेको छ । तर, कहिलेकाँही सकारात्मक सोचाई, विचार र काम गराईले पनि राम्रो प्रतिफल नदिँदा मान्छे निराश हुनपुग्छ र निराश जीवनले अन्ततः नकारात्मकतालाई वढावा दिइरहेको हुन्छ । नकारात्मकतालाई हटाउन झिनो आशाको दियो जरुरी छ । नेपालीहरु पनि यही सकारात्मक र नकारात्मकको जालमा फसेको देखिन्छ । दुईदशकसम्म जनप्रतिनिधि विहिनताको अवस्थाले गर्दा एकातर्फ नकारात्मकताले जनमानसमा निराशा उत्पन्न गराएको थियो । भ्रष्टाचार, सुशासन अभाव, राजनीतिक स्थिरता, महँगाई, विकासको चरम दुरुपयोगका साथसाथै विभिन्न वेथितीले मुलुक आक्रान्त थिएँ । नेताहरुको गुटबन्दीले यी यस्ता कुराहरुलाई अझ बढाउनेतिर लागेको थिएँ । राणाशासनदेखि लिएर गणतन्त्र प्राप्तिसम्मको अवस्थालाई हेर्दा यस्ता थुप्रै विकृति, विसंगतीहरु केलाउन हामी सक्छौं तर त्यही वेथितीको नकारात्मकतामा एउटा आशाको झिनो त्यान्द्रोले अब आउने दिनमा समस्याको पार लगाउनेमा विश्वस्त थियो । नेपालीहरु विकास, समृद्धि, सुशासन, आर्थिक पारदर्शीता, जवाफदेहिता, विधिको शासन, राजनीतिक स्थिरता, हक, अधिकारको सुनिश्चितता, सूचनाको हकको प्रत्याभूतिसहित अन्यान्य विषयहरु आगामी दिनमा पुरा हुने आश र विश्वासमा थिएँ । त्यही आशाको फलस्वरुप (मधेशलाई अमान्य भएपनि) संविधान निर्माण भयो । संविधान निर्माणपछि त्यसको कार्यान्वयनको लागि स्थानीयतहको निर्वाचनदेखि लिएर प्रदेश सभा र प्रतिनिधिसभाको समेत निर्वाचन भयो । गाउँ गाउँमा सिंहदरवार पुग्यो तर अवस्था हेर्दा झन कहालिलाग्दो नै छ । जुन जोगी आएपनि कानै चिरेको । गाउँ गाउँमा सिंहदरवार पुग्यो । प्रमुखहरु र उनका आसेपासेहरु सिंह बने र उनीहरुले प्रयोग गर्ने कार्यालय तथा अतिरिक्त कमाईले बनाएको घर दरवार सरह बनेका छन् । यसले सोझा नेपाली जनतामा खासै परिवर्तनको संकेत देखिएको छैन् अझ पहिलाको अवस्थाभन्दा दर्दनाक र वेथितीपूर्ण देखिएको छ । पहिला एउटा राजा थिए अहिले त थुप्रै राजाहरुको दमनमा स्थानीय नेपाली जनता परेको छ । त्यसमा झन मधेशी जनता त नेपाली जनता बन्न सकेको देखिएको छैन् । संविधान निर्माणपूर्वदेखि नै आफनो माँगको विरुद्ध आन्दोलनरत मधेशको माँग न त संविधानमा लेखियो न त त्यसपछि संशोधन नै । बरु, जति पटक यस विषयमा अधिकार माँगियो शासकले गोलीले मृत्युवरण दियो । नेपाली काँग्रेसको पालामा होस् अथवा अहिलेको वामगठबन्धनको सरकारमा, काम गराईको हिसाबमा कुनै दल कोही कसैभन्दा उन्नाइस र बीस छैन् । त्यसैले पनि अहिले झन निराशाको बादल मडारिएको अवस्था छ । मडारिएको वादललाई समयमै बर्सन दिएर खुला छाडन जरुरी छ थुन्ने कोशिश गरियो भने बादल फाटेर बाढीको विभिषिका नल्याउला भन्न सकिन्न् । संविधान कार्यान्वयनको दिशामा गरिएको स्थानीयतहसहितको अन्य निर्वाचनले केही राम्रो प्रतिफल दिएपनि समग्रतामा ति अपवाद बाहेक केही होइन । सडक सञ्जालहरुको विकास भएको छ । स्थानीय जनताहरुलाई प्रशासनिक काममा केही सहजता भएको छ । त्यसैगरी विभिन्न ठाउँहरुमा बैंकको पहुँच बढेको छ र आर्थिक कामहरुमा सहजता देखिएको छ । वडाध्यक्षहरुमा विकासे कामलाई लिएर प्रतिष्पर्धा देखिएको छ जुन स्थानीयहरुको लागि राम्रो कदम भन्न सकिन्छ । त्यसैगरी पहिलाभन्दा केही मात्रामा भएपनि शिक्षाक्षेत्रको परिक्षाप्रणालीमा सुधार भएको छ । कतिपय कामहरुमा नीति नियमको अभावको कारणले समस्या नदेखिएको होइन तर पनि स्थानीयतहको निर्वाचनले केही सकारात्मक सन्देश दिन खोजिएको पक्कै हो र केही सुधारहरु भएका पनि छन् । यसलाई अझ व्यापकता बनाउन जरुरी छ ताकि जनताहरु सरकारको अनूभूति गर्न सकून । तर अहिलेको स्थानीयतहको रवैयाले जनताहरुलाई अझ भयावह अवस्थामा पु¥याइएको छ । आफुखुशी कुनै मापदण्ड नै नबनाई बनाइएको करले जनतालाई झस्काएको छ । स्थानीय सरकारले करको कुनै मापदण्ड नै नबनाई आफुखुशी कर निर्धारण गरेको छ । यसले उनीहरुमा सेवाभन्दा बढी पदलोलुपता तथा आनन्दमय जीवनयापनको चाहना रहेको गन्ध पाउन सकिन्छ । स्थानीय तहहरु करको दायरा बढाएर जनताको करबाटै आलिशान कार्यालय (दरवार) र वाहन खरिदमा लागेका छन् भने कतिपय प्रयोग पनि गरिरहेका छन् । यसले झन जनतामा आशाभन्दा बढी निराशा जन्माएको छ । मापदण्ड बनाएर करको दयरा बढाएको भएँ सहज हुन्थ्यो । जनतालाई पनि मार पर्दैन्थ्यो तर आफुखुशी र मनपर्दी स्थानीयतह संचालकहरु गर्न थालेपछि कतिपय ठाउँमा विवाद पनि भएको छ । जनताको मतबाट चुनिएर आएका प्रतिनिधिहरुलाई भोग, विलासमा लिप्त भएर आफुखुशी र मनपर्दी गर्ने छुट छैन् त्यसैले उनीहरुलाई मालिक नभएर सेवक भएर सेवा गर्नुपर्ने दायित्व बोध गराउन जरुरी छ । एकदशकभन्दा (त्यो भन्दा अगाडीदेखि नै भएपनि २०६३ को मधेश आन्दोलनपछि व्यापकता पाएकाले) बढी समयदेखि विभिन्न माँगलाई लिएर मधेशवादीदलहरु आन्दोलनरत रहँदै आएका छन् । अहिले पनि माँग पुरा नभएको अवस्था छ । यद्यपी पटक पटक सरकारले माँग सम्बोधन गर्ने आश्वासन दिदै तथा पदलोलुपता देखाउँदै संविधान जारी गरायो र सोही संविधानको कार्यान्वयनको तहत निर्वाचनहरु सम्पन्न भई संघीय, प्रदेश र स्थानीयतहको सरकारले कामकाज गरिरहेका छन् । एक मधेश एक स्वायत्त प्रदेश, दुई प्रदेश हुँदै अहिले ८ जिल्लामा सिमित हुनपुगेका मधेशवादीदलहरुले संविधान संशोधन गर्ने मुख्य वाचासहित प्रदेश र प्रतिनिधिसभाको निर्वाचनमा गएको थियो । संघीय फोरम तथा राष्ट्रिय जनता पार्टी नेपालले संयुक्तरुपमा जनताको चाहना वमोजिम निर्वाचनमा गएका कारणले प्रदेशनम्बर २ मा उनीहरु सरकार बनाउन सफल भएका छन् र कामकाज गरिरहेका छन् त्यस्तै तत्कालिन एमाले र माओवादी मिलेर संयुक्त रुपमा निर्वाचनमा जाँदा उनीहरुले प्रदेशनम्बर २ बाहेक अन्य प्रदेशमा सरकार बनाउन सफल भएका छन् र वर्तमानको दुवै सम्मिलित पार्टी नेकपा पूर्ण वहुमतका साथ सरकारमा छन् । संविधान संशोधनको मुख्य एजेण्डा पाएका संघीय फोरम र राजपाले पनि दुई तिहाई पाएका यो सरकारले संविधान संशोधन गर्ला भन्ने आशामा सरकारलाई समर्थन समेत गरेको छ भने संघीय फोरम सरकारमा समेत छन् । ‘भाई फुँटे गवाँर लुटे’ भने झै सरकारमा संघीय फोरमलाई राखेर वामगठबन्धनले एउटा आँप(फोरम) झारिसकेको छ तर जुन उद्देश्य र सहमतिले फोरम सरकारमा गएको हो र राजपाले समर्थन गरेको हो अहिलेसम्म सोमा एकशब्द पनि खर्चिएको छैन् । बोलाईमा त सयौपल्ट भएको होला तर काम गराईमा एकइन्च पनि नबढेको स्थितीको कारणले निराशाको स्थिती उत्पन्न नभएको होइन । त्यसैले त प्रदेशनम्बर २ को संसदमा प्रधानमन्त्री ओलीको सम्बोधनको विषयमा मतान्तर भयो । अहिलेसम्मको अवस्थामा सरकारले संविधान संशोधन गर्ने आश्वासन दिनुवाहेक कुनै काम अगाडी बढाएको छैन् । प्रदेश नम्बर २ को संसद भवनमा प्रधानमन्त्री ओलीले गरेको सम्बोधनमा समेत संविधान धार्मिक ग्रन्थ नभएकोले संशोधन गर्ने भनेर भनियो तर भनाई र गराईमा फरकपन देखिएको छ । साखी ग्रन्थमा कबीर दासले ‘‘सब से हिलिये, सब से मिलिये, सबका लीजै नाम । हाँजी हाँजी सब से कहिये, बसिये अपने ठाम । (सबैसंग प्रेमपूर्वक रहनु र मिल्नु, सबैको इष्टका नाम लिनु, सबैसँग हजुर, हजुर भन्नु तर आफ्नो योग्यस्थान र व्यवहारमा रहनु ) प्रधानमन्त्री ओलीको चरित्रसंग ठयाक्कै मेल खान्छ । देशमा वामगठबन्धनको (दुई नम्बर प्रदेश बाहेक) सरकार छ । दुई नम्बर प्रदेशको सरकारमा रहेका दलहरुको संघीय सरकारलाई समर्थन प्राप्त छ । तर पनि देशकै ध्यान अहिले प्रदेश नम्बर २ माथि छ । जहिले पनि विरोध र समर्थनको कारणले होला प्रदेश नम्बर २ चर्चामा रहने गरेका छन् । प्रधानमन्त्रीको सम्बोधनदेखि लिएर प्रदेश सरकारले दिएको विदा समेत कतिपय कार्यालयले नमान्दा गरिएको तालावन्दीले अहिले चर्चामा छन् । संविधानले नै प्रदेशसभालाई त्यस्तो अधिकार दिएपछि सो प्रदेशमा रहेका कार्यालयले निर्णय नमान्नु अराजकता नै हो । संघीय सरकारले गर्ने निर्णय मात्रै मान्नु र प्रदेश सभाले गरेको निर्णय नमान्नु गलत प्रवृत्ति हो । यसको निरुत्साहित जरुरी छ । यसले संघीयतामा एउटा खोट लगाउने देखिन्छ । राजनीतिकर्मीहरुको प्रभाव र दम्भले स्थानीय तहमात्रै होइन संघियता नै खतरामा पार्ने सम्भावना त्यत्तिकै प्रवल देखिएको छ । त्यसैले पनि संघीयतालाई विफल बन्ने नदिने रणनीति प्रदेशनम्बर २ सरकारले लिनुपर्छ । अन्त्यमा,‘मै आईना हुँ और आईना ही रहँुगा, फिक्र बो करें जिनकी शक्लें खराब हैं..’ झै मधेशवादीदलहरुले आफुले गरेको वाचा अनुसारको रणनीति बनाएर सोही अनुसारको काम गर्नु जरुरी छ । यसले प्रदेश २ को साख पनि रहनेछ भने मधेश र मधेशीको चाहना, माँगहरु समेत पुरा हुने छ ।
मन्त्रालयको पत्रको अवज्ञा गदै जलेश्वर नगरपालिकाले हाजिरी गराएनन् महोत्तरी समाचारदाता जलेश्वर, साउन ६ गते । सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालय तथा जिल्ला प्रशासन कार्यालय महोत्तरीले जलेश्वर नगरपालिकाका सबइन्जिनियरलाई हाजिरी गराउन दिएको आदेशको अवज्ञा गर्दै जलेश्वर नगरपालिकाले हाजिरी गराउन मानेको छैन । सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले साउन १ गते तथा जिल्ला प्रशासन कार्यालय महोत्तरीले साउन ६ गते जलेश्वर नगरपालिकालाई सब इन्जिनियर मनोजकुमार साहलाई हाजिरी गर्न÷गराउन निर्देशन दिएपनि नगरपालिकाका प्रमुख र निमित्त प्रशासकिय अधिकृतले अटेर गरी हाजिरी गर्न दिएका छैनन् । मन्त्रालयले साउन १ गते जलेश्वर नगरपालिकालाई पठाएको पत्रमा जिल्ला कर्मचारी व्यवस्थापन समिति महोत्तरीको मिति २०७४÷०५÷०५ को निर्णयले जिल्ला प्राविधिक कार्यालयबाट तहाँ नगरपालिकामा कामकाज गर्न खटाइएका सब इन्जिनियर मनोजकुमार साहलाई हाजिरी गराई कामकाजमा लगाउन गरेको पत्राचारको ठाडै उल्लंघन गर्दै जलेश्वर नगरपालिकाले अहिलेसम्म हाजिरी गराएको छैन् ।
साउन २ गते हाजिरी हुन जाँदा नगरपालिकाका निमित्त प्रशासकीय अधिकृत तथा इन्जिनियर माघवेन्द्र चौधरी र जलेश्वर नगरपालिकाका प्रमुख रामशंकर मिश्रको आदेशमा हाजिरी गर्न नदिएको बताउनुहुदै सबइन्जिनियर मनोजकुमार साहले भन्नुभयो,‘नीति, नियमको वर्खिलाप गर्दै माथिल्लो निकायले पठाएको पत्रलाई समेत वेवास्ता गरी हाजिरी गर्न दिएको छैन् ।’ उहाँले नगरपालिकाले हाजिरी गर्न नदिएपछि आफुले मन्त्रालयको पत्रसहित जिल्ला प्रशासन कार्यालय महोत्तरीमा गएर उजुरी गरेको र जिल्ला प्रशासन कार्यालय महोत्तरीले पनि हाजिरी गर्न दिने व्योहोराको पत्र पठाएपनि नगरपालिकाका निमित्त प्रशासकिय अधिकृत तथा प्रमुखले सुनुवाई नगरेको गुनासो गर्नुभयो । उहाँले माथिल्लो निकायकै आदेशको अवहेलना गरी हाजिरी गर्न नदिएपछि आफु अन्यायमा परेको बताउनुहुदै उहाँले अब न्यायको लागि कहाँ जाने गुनासो गर्नुभयो ।
केही दिन अगाडी मात्रै जलेश्वर नगरपालिकाका १२ वडामध्ये ७ वडाका वडाध्यक्षहरु जलेश्वर नगरपालिकाका प्रमुख मिश्र र प्रशासकीय अधिकृतले आफुखुशी कार्य गर्दै आएको विरोध गर्दै रिले अनसन गरेका थिए । रिले अनसनको क्रममा वडाध्यक्षहरुले प्रशासकिय अधिकृत चौधरीलाई सरुवा भइसकेको स्थानमा रमाना दिएर पठाउनुपर्ने, सबइन्जिनियर मनोज साहको काज फिर्ता वदर गरि हाजिरी गराउनुपर्ने, विभिन्न वडाहरुमा गरिएको नगरस्तरीय कामकाजको अनुसन्धान गरी कारवाहीको दायरामा ल्याउनुपर्नेसहित ११ बुँदे माँग राखेर १८ दिनसम्म रिले अनसन गरेका थिए । ज्ञातव्य छ, सब इन्जिनियर साहलाई नगरपालिकाका प्रमुखले आफ्नै हस्ताक्षरमा काज फिर्ता गर्नुभएको थियो । सङ्घीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयले इन्जिनियर माघवेन्द्र चौधरीलाई तत्काल रमाना दिने, सब इन्जिनियर साहलाई काज फिर्ता वदर गरी नगरपालिकामा हाजिरी गराउने तथा मन्त्रालयका उपसचिव महेन्द्रकुमार सापकोटाले दिएको प्रतिवेदनको आधारमा दोषीलाई कारवाहीको दायरामा ल्याउने सहमति गरेपछि आन्दोलनरत वडाध्यक्षहरुले १८ दिनपछि साउन २ गते साँझ अनसन स्थगित गरेका थिए । तर मन्त्रालयले गरेको सहमति विपरित जलेश्वर नगरपालिकाका प्रमुख तथा निमित्त प्रशासकिय अधिकृतले सब इन्जिनियर साहलाई हाजिरी नगराएपछि अहिले पनि वडाध्यक्षहरु आन्दोलनको मानसिकतामा पुगेको देखिएको छ । आन्दोलन गर्नुभएका जलेश्वर नगरपालिका वडानं. २ का वडाध्यक्ष वरुण दाहालले नीति, नियमको पालना गरी चल्नुपर्नेमा जलेश्वर नगरपालिकाका प्रमुख र अधिकृतले दादागिरी देखाएको बताउनुहुदै हाम्रो माँगको सुनुवाई नभए पुनः आन्दोलन गर्ने चेतावनी दिनुभयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘आफ्नो अधिकार भन्दाबढी प्रमुख र निमित्त प्रशासकिय अधिकृतले गरिरहेको छ, यो बलपेलाई बाहेक केही होइन, यसको हामी भत्सर्ना गर्दछौं ।’ उहाँले इन्जिनियर चौधरीले भ्रष्टाचार गर्ने नियत राखी अहिले पनि कामकाज गरिरहेको वताउनुुहुदै भन्नुभयो, ‘मन्त्रालयले इन्जिनियर चौधरीलाई तत्काल रमाना दिएर पठाउन पत्र पठाएपनि इन्जिनियर चौधरीले आफ्नै स्वहस्ताक्षरबाट साउन ३ गतेको मितिमा लिएको रमानापत्र साउन ११ गतेदेखि लागु हुने गरि लिएको देखिएको छ ।’ यो पत्रबाट नै निमित्त प्रमुख चौधरीको नियतमा खोट देखिएको उहाँको बुझाई छ ।
यस सम्बन्धमा महोत्तरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी उमेशकुमार ढकालले यस विषयमा मन्त्रालयलाई जानकारी गराइसकिएको वताउनुहुदै मन्त्रालयले आफै यस विषयमा पहल गर्ने आश्वासन दिएको जानकारी दिनुभयो । मन्त्रालय र जिल्ला प्रशासन कार्यालयको पत्रलाई किन वेवास्ता गरी सब इन्जिनियर मनोज साहलाई हाजिरी नगराएको भन्ने विषयमा जलेश्वर नगरपालिकाका निमित्त प्रशासकिय अधिकृत चौधरीसंग जिज्ञासा राख्दा उहाँले आफु कामचलाउ मात्रै रहेको र यो विषयमा नगरप्रमुखसंग सोध्न भन्नुभयो । नगरप्रमुख रामशंकर मिश्रलाई फोन सम्पर्क गर्दा फोन रिसिभ हुन सकेन् ।
पुरस्कृत गर्नुको साटो कमिशनको लोभमा हैरानी महोत्तरी समाचारदाता जलेश्वर, साउन ३ गते । निर्माण व्यबसायीले तोकिएको समय अगावै काम सम्पन्न गर्दा पुरस्कृत गर्ने चलन रहेको छ तर महोत्तरीका एक व्यवसायीलाई पुरस्कृत (बोनस रकम दिने) गर्नुको साटो कमिशनको लोभमा हैरानी गरिएको देखिएको छ । खानेपानी तथा सरसफाई डिभिजन कार्यालय महोत्तरीले कनकाई जेएच÷जेभी जलेश्वर ११ लाई समय अगावै सम्पन्न गरेपनि कमिशनको लोभमा बोनस रकम दिन आलटाल गरिरहेको देखिएको छ । कनकाई जेएच÷जेभीका प्रोपाइटर मुनेश्वर चौधरीले सो कार्यालयका प्रमुख तथा लेखापालले कमिशनको लोभमा बोनस रकम दिन आलटाल गरिरहेको आरोप लगाउनुभयो । जिल्लाको रामनगरस्थित खानेपानी योजनाको ओभरहेड टंकीको (४५० ध.मी.) कार्यसम्पन्न गर्नको लागि कनकाई जेएच÷जेभीले वि.सं.२०७५ साल जेठ १२ गतेसम्ममा कार्य सम्पन्न गर्नुपर्ने गरी २०७० साल जेठ १२ गते ठेक्का सम्झौता गरेको थियो । तर, सो निर्माण कम्पनीले निर्माण सम्पन्नको ५ महिना १६ दिन अगावै कार्यसम्पन्न गरेको थियो । निर्माण कम्पनीले सोही आधारमा बोनस (पुरस्कार) रकम पाउन २०७४ मंसीरमै निवेदन दर्ता गराएपनि कमिशनको लोभमा परेर कार्यालयले अहिलेसम्म भुक्तानी नदिएको आरोप सो निर्माण कम्पनीका प्रोपाइटर चौधरीले लगाउनुभयो ।
सार्वजनिक खरिद नियमावली २०६४ को दफा १२६ को (१) मा खरिद सम्झौतामा तोकिएको अवधिभन्दा अघि काम सम्पन्न गर्ने निर्माण व्यवसायीलाई सार्वजनिक निकायले पुरस्कार दिन सक्ने व्यवस्था गर्न सकिनेछ उल्लेख छ भने सोही दफाको उपनियम ४ मा पुरस्कारको कुल रकम सम्झौता रकमको दश प्रतिशतभन्दा बढी हुने छैन्, उल्लेख गरिएको छ । सो निर्माण कम्पनीले पुरस्कारको लागि निवेदन दर्ता गराएकै दिन (२०७४÷०८÷२५) सो कार्यालयका लेखापाल पवनकुमार अधिकारी तथा इन्जिनियर विष्णुदेव ठाकुरले टिप्पणी आदेश उठाएर बोनस रकम दिन निर्णयार्थ पेश गर्नुभएको थियो । टिप्पणी आदेशको निर्णयार्थमा भनिएको छ, ‘सार्वजनिक खरिद नियमावली, २०६४ को नियम १२६ बमोजिम निज निर्माण व्यवसायीले कार्य सम्पन्न गर्नुपर्ने मिति भन्दा १६५ दिन अगावै कार्य सम्पन्न गरेको देखिएकोले उपनियम (२) बमोजिम दैनिक ०.०५ प्रतिशत (ठेक्काको क्ऋऋ मा उल्लेख भए अनुसार) का दरले १६५ दिनको हुन आउने रकम रु.१२ लाख ९३ हजार ८ सय ७ रुपैया पुरस्कार (बोनस) उपलब्ध गराइ दिनुहुन आवश्यक निर्णयार्थ प्रस्तुत गर्दछु ।’
निर्माण व्यवसायी चौधरीले टिप्पणी निर्णयार्थ पेशभएको ७ महिना भइसक्दा पनि कार्यालयले अहिलेसम्म बोनस रकम नदिएको बताउनुहुदै भन्नुभयो,‘नराम्रो काम गर्नेलाई कारवाही गर्ने मात्रै होइन राम्रो काम गर्नेलाई समयमै पुरस्कृत गर्नुपनि जरुरी छ ।’ बोनस रकम मात्रै होइन कमिशनको लोभमा कार्यालयले आफुले काम सम्पन्न गरेको भरतपुर खानेपानी योजना डिप बोरिँगको भुक्तानी समेत नदिइरहेको आरोप उहाँको थियो । यता, खानेपानी तथा सरसफाई डिभिजन कार्यालय महोत्तरीका निमित्त प्रमुख इन्जिनियर सुरेन्द्रप्रसाद शर्माले पुरस्कारको लागि विभागमा पठाइसकिएको तर विभागले आफुहरुलाई यससम्बन्धमा कुनै पनि परिपत्र नगरेको कारणले पुरस्कृत गर्न नसकेको बताउनुहुदै कमिशनको लोभमा आफुहरुले यस्तो गरिरहेको आरोप पूर्णतः गलत भएको बताउनुभयो । विभागबाट परिपत्र आएपछि आफुले पुरस्कृत गर्ने उहाँको भनाई थियो ।
१८ दिनपछि रिले अनसन तोडियो
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, साउन ३ गते । महोत्तरी जिल्लाको जलेश्वर नगरपालिकाका ५ जना वडाध्यक्षहरु आफ्नो विभिन्न माँगसहित शुरु गरेको रिले अनसन १८ औं दिनमा तोडिएको छ ।
जलेश्वर नगरपालिकाका प्रमुखले आप्mना माँगको वेवास्ता गरेको भन्दै असार १७ गते आईतबारदेखि शुरु गरिएको रिले अनसन साउन २ गते साँझ तोडिएको हो ।
जलेश्वर नगरपालिकाको प्राँगनमै पाल टाँगेर विभिन्न ११ बुँदे माँग राख्दै वडानं. २ का अध्यक्ष बरुण दाहाल, वडानं. ६ का अध्यक्ष रविन्द्रप्रसाद साह, वडानं. ७ का वडाध्यक्ष रामछविला यादव, वडानं. ८ का वडाध्यक्ष बिजय सिंह तथा वडा नं. १० का वडाध्यक्ष विकाउ दासले रिले अनसन शुरु गर्नु भएको थियो ।
वडाध्यक्षहरुले राख्नुभएको विभिन्न माँगहरु मध्ये इन्जिनियर माघवेन्द्र चौधरीलाई तत्कालै खटाइएको स्थानमा रमाना दिएर पठाउने, सब इन्जिनियर मनोज साहको काज फिर्ता गरी काममा खटाउने तथा संघीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयका उपसचिव महेन्द्रकुमार सापकोटाले दिनुभएको प्रतिवेदनको आधारमा दोषी देखिएकालाई कारवाही गर्नेसहितका माँगहरु पुरा भएपछि अनसन तोडिएको जलेश्वर नगपालिका वडानं. २ का वडाध्यक्ष बरुण दाहालले जानकारी दिनुभयो ।
संघीय मामिला तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयले आन्दोलनरतपक्षहरुलाई सम्बोधन गरेर माँगहरु सम्बोधन गर्ने प्रतिवद्धतापछि अनसन तोडिएको हो ।
वडाध्यक्षहरुले रिले अनसन थालेपछि मन्त्रालयबाट आउनुभएका उपसचिव महेन्द्रकुमार सापकोटासहितको तिनसदस्यीय टोलीले माँगहरु सुनेर र विभिन्न वडाहरुमा गएर विकास निर्माणको अवलोकन, अनुसन्धान गरेर फर्किएका थिए ।
जलेश्वर नगरपालिकामा रहेको १२ वडाहरु मध्ये ५ वडाका वडाध्यक्षहरुले जलेश्वर नगरपालिकाका मेयर रामशंकर मिश्र तथा इन्जिनियर माघवेन्द्र चौधरीले मिलेर विभिन्न कार्यहरुमा गरिरहेको अनियमित कार्यको छानविन हुनुपर्ने तथा इन्जिनियरको काज सरुवा फिर्ता हुनुपर्ने मुख्य माँग राख्दै रिले अनसन शुरु गरेका थिए ।
वुधबार साँझ नेकपाका साँसद भरतप्रसाद यादवसहित महोत्तरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी उमेशकुमार ढकालले जुस खुवाएर अनसन तोडाउनुभएको थियो । सो अवसरमा महोत्तरीका सुरक्षानिकायका प्रमुखहरुको साथै नेकपाका जिल्ला संयोजक राजु खड्का, नेता रामआधार कापर तथा सञ्चारकर्मीहरुको उपस्थिती रहेको थियो ।
ऐतिहासिक र समृद्ध मैथिली भाषा सधैं उही औकातमा टिकिरहन सकेन । किन ? अनि, अहिले यो भाषामाथि कस्तो राजनीति चलिरहेको छ ?
अखण्ड भण्डारी, श्यामसुन्दर शशिकाठमाडौं
— भाषा अनुसन्धानकर्ता प्रा. रामावतार यादवले राष्ट्रिय अभिलेखालयमा सन्
९०० देखि १८ औं शताब्दीभित्र लेखिएका नाटकका १ सय ५० पाण्डुलिपि फेला
पारे । तिनमा २६ नेवारी, ५ बंगाली र बाँकी १ सय १५ वटा मैथिली भाषाका थिए ।
तीमध्ये भूपतिन्द्र मल्लरचित ‘परशुरामोपाख्यान’ को विस्तृत अध्ययनसहित
प्रकाशन गरेका डा. यादव भन्छन्, ‘अहिलेसम्म मैथिली भाषाका १३ वटा मात्र
नाटकको अध्ययन र प्रकाशन भएको छ । १२ वटा भारत र जर्मनीमा ।’
अहिलेसम्मको
पुष्ट्याइँका आधारमा भारतीय–आर्य समुदायका कम्तीमा २८ भाषामध्ये मराठीपछि
मैथिली पुरानो मानिन्छ । यादवले प्रकाशन गरेको ‘परशुरामोपाख्यान’ को
पाण्डुलिपि नेवारी लिपिमा छ । नाटकमा पात्र प्रवेश संस्कृतका श्लोकबाट
हुन्छ । मञ्चमा दृश्य फेरिने निर्देशनहरू नेवारीमा छन् । संवाद सबै
मैथिलीमा ।
नेवारी भाषाका दिग्गज प्रेमबहादुर कंसाकारले एक दिन
उनलाई सुनाएछन्, ‘हामीकहाँ मल्लकालीन नाटकका पाण्डुलिपि छन् । ठाउँ–ठाउँ
भाषा बुझिन्छ, धेरै ठाउँ बुझिँदैन ।’ उनी दौडिएर गई हेरेछन् । यादवले लिपि
बुझेनन् । कंसाकारले भाषा । कंसाकारले पढेर सुनाए । भाषा मैथिली पो रहेछ ।
यादवले अथ्र्याइदिए । त्यसपछि उनको अनुसन्धानको दिसा मोडियो– मल्लकालीन
नाटकतर्फ ।
‘मल्ल राजाहरू मैथिली भाषामा पोख्त थिए । नेवार
राजकुमारको सिम्रौनगढका राजकुमारीसँग बिहेबारी हुनु यसको मुख्य कारण जर्मन
अनुसन्धानकर्ताहरूले ठहर्याएका छन्,’ यादवले सुनाए । मैथिली भाषाको
प्राचीनता र समृद्धतालाई पुष्ट्याइँ गर्दै उनले भने, ‘जतिबेलाको मैथिली
नाटकको म अध्ययन गरिरहेको छु, त्यस कालखण्डमा नेपाली भाषामा लेखिएका कुनै
नाटक फेला परेको छैन ।’ प्राचीनतम अस्तित्व विद्वान्हरू
दाबी गर्छन्— प्राचीन मिथिलाको मातृभाषा मैथिली थियो । वाल्मीकि रामायणमा
उल्लेख भएअनुसार रावणले हरण गरेर सीतालाई अशोक वाटिकामा राखेका बेला हनुमान
उनीसँग मातृभाषामा संवाद गर्थे । संस्कृत भाषामा कुराकानी गर्दा रावणका
गणहरूले सजिलै बुझ्ने हुँदा आपसमा मात्र बुझ्ने भाषा प्रयोग गर्नु बाध्यता
थियो । त्यो थियो— मैथिली । यदि वाचं प्रदास्यामि, द्विजातिरिव संस्कृतम् रामणं मन्यमाना मां सीता भीता भविष्यति । अवश्यमेव वक्त्वयं मानुसं वाक्यमर्थवत् मया सान्त्वयितं शक्या नान्यथेयम निन्दिता ।। – वाल्मीकि रामायण सुन्दरकाण्ड श्लोक १८
(हनुमानको
भनाइ : यदि संस्कृतमा संवाद गर्छु भने रावणका गणहरूले बुझ्नेछन्, अनि
सीतालाई अझ दु:ख दिनेछन् । तसर्थ म आफ्नै भाषामा संवाद गर्न चाहन्छु ।)
डा.दुर्गानन्द
झा श्रीशद्वारा लिखित ‘मैथिली साहित्यक इतिहास’ का अनुसार मिथिलाको
अस्तित्व वेदकालदेखि नै मानिन्छ । वेद, पुराण, उपनिषद, मीमांशा आदिमा
वर्णित वातावरण, वनस्पति, जीवजन्तु आदि मिथिलासँग मेल खान्छन् । जनकवंशको
उदयसँगै विधिवत् रूपमा मिथिला राज्यको स्थापना भएको थियो । इतिहासकारहरूले
जनकवंशको कार्यकाललाई इसापूर्व ३००० देखि ६०० सम्म मानेका छन् । यसबीचमै
सीताको जन्म भएको हो । कोसी, कमला, वाग्मती, गण्डकी तथा गंगाजस्ता नदीहरूको
मध्यमा रहेको यस भूमिलाई तीरभुक्ति अर्थात् तीनतिरबाट नदीले घेरिएको पनि
भनिन्छ । यहाँका गुणस्तरका माछा, मखाना तथा पान स्वर्गसम्ममा पाइँदैन भन्ने
किंवदन्ती छ ।
आठौं शताब्दीमा लिखित सिद्धहरूको ग्रन्थ मैथिली
भाषामा भएको प्रमाणित भइसकेको छ । त्यस कालका डाक, भास, भुसुप्पालगायत
सिद्ध कविको दोहा तथा गान अहिले पनि उपलब्ध छन् । यी कविका अधिकांश रचना
नेपालको तराई भूमिमै पाइएको हो ।
डा. झाकै अनुसार पछिल्लो कालखण्डमा
हेर्ने हो भने भारोपेली भाषा समूहका भाषाहरूमध्ये सबभन्दा प्राचीन
गद्यग्रन्थ ज्योतिरीश्वरको ‘ध्रुत समागम’ (१३ औं शताब्दी) मैथिलीमै लेखिएको
उपलब्ध भएको हो । ‘धु्रत समागम’ हास्य नाटिका हो । यो अहिले पनि मञ्चन
हुदै आएको छ । १४ औं शताब्दीमा मैथिलीका महाकवि विद्यापतिको जन्म भइसकेको
थियो । सन् १३४० को वरिपरि जन्मेका विद्यापतिले एक दर्जनभन्दा बढी
गद्यग्रन्थ रचना गरेका थिए । जसमा ‘भूपरिक्रमा’ (भूगोल), ‘गोरक्ष विजय’
(नाटक), ‘कीर्तिलता’, ‘कीर्तिपताका’ लगायत प्रमुख छन् ।
विद्यापतिलाई
साहित्यतर्फ एसियाकै पहिलो नोबल पुरस्कार विजेता रवीन्द्रनाथ टैगोरले समेत
आफ्ना काव्य गुरु स्विकारेका छन् । भारतका चर्चित साहित्यकार तथा
‘मधुशाला’ जस्ता कालजयी काव्यका रचनाकार डा. हरिवंश राय बच्चनले महाकवि
विद्यापतिबारे लेखेका छन्— थे न सूर और जब न थी बाबरी मीरा तब तुमने ही मुखरित की थी मानवके मानसका पीडा
(अर्थात्, जब सुरदास थिएनन्, मीरा थिइनन्, त्यति बेला तिमीले मानिसको पीडा काव्यमार्फत् चित्रण गरेका थियौ ।) विद्यापतिले
संस्कृत, प्राकृत र मैथिली भाषामा पुस्तक लेखे । उनले मैथिलीमा लेखेका गीत
अझै मिथिला समाजमा लोकप्रिय छन् । तिनमा मुख्य संस्कारगीत, ऋतुगीत,
श्रमगीतलगायत पर्छन् । विद्यापतिले लेखेको ‘कीर्तनिया’ नाटकको परम्परा
मध्यकालीन समाजमा मिथिलासँगै नेपाल उपत्यका, आसाम, बंगाल, उडिसासम्म
प्रचलनमा थिए । मल्ल राजाहरूले लेखेका मैथिली नाटक ‘कीर्तनिया’ नाटक
परम्पराकै निरन्तरता हो भनिन्छ ।
महाकवि विद्यापति तत्कालीन मिथिला
नरेश शिवसिंहको बालसखा तथा दरबारका कवि थिए । शिवसिंह मुसलमान शासकसँगको
युद्धमा हारेपछि विद्यापतिले यता आएर शरण लिए । ठाकुरराम बहुमुखी क्याम्पस
वीरगन्जका सहप्राध्यापक तथा ‘मिथिलाको राजनीतिक इतिहास’ का लेखक डा.
वासुदेवलाल दासका अनुसार उनी तत्कालीन सप्तरी (हाल सिरहा) जिल्लाको लहान
पश्चिमस्थित छपरारी चोकमा रहेको द्रोणवार (दोनवार) ब्राह्मण वंशका राजा
पुरादित्य सिंहको राज्यमा १२ वर्षसम्म गुप्तवास बसेका थिए । नेपाल प्रवासका
क्रममा उनले भगवत गीताको मैथिली अनुवाद गर्नुका साथै झन्डै आधा दर्जन
पुस्तक लेखेका थिए । उनका लेखनमा धर्म, कर्म, चेतना, प्रेमदेखि शृंगारिकतासम्म हुन्थे । उनको एउटा गीत यस्तो छ– ससन परसेँ खसु अम्बर रे देखल धनि देह । नव जलधर तर चमकए रे जनु बीजुरि रेह ।।
(अर्थात्, हावाको स्पर्सले सारी तल झर्यो मैले उनको शरीर नियाल्ने मौका पाएँ । वर्षा हुनुअघिको कालो आकाशमा चम्किने बिजुलीको रेखाजस्तै चम्किएँ ।।)
अनि लाग्यो ओरालो ऐतिहासिकता
र समृद्धता रहेको मैथिली भाषा नेपालमा सधैं उही औकातमा टिकिरहन भने सकेन ।
विद्यापतिको आगमनअघि यो निकै खस्किइसकेको थियो । यसका आन्तरिक र बाह्य
दुवै कारण रहे ।
साहित्यकार तथा मैथिली संस्कृतिका जानकार
डा.रेवतीरमण लालका अनुसार पृथ्वीनारायण शाहले उपत्यकामाथि विजय गर्नुअघि
त्यहाँको सरकारी कामकाजको भाषा मैथिली थियो । मल्ल राजाहरू मैथिलीमा
बोल्थे, साहित्य रचना पनि गर्थे । पृथ्वीनारायणले मैथिली भाषा–संस्कृतिमाथि
रोक लगाएर नेपालीलाई कामकाजमा छिराएको दाबी गर्दै उनले भने, ‘अनि मैथिलीको
गति ओरालो लाग्यो ।’ राजा महेन्द्रले ‘एउटै राजा एउटै देश एउटै भाषा एउटै
भेष’ चलाएपछि धेरै भाषा–संस्कृतिको घाँटी निमोठियो । त्यसको घानमा बढ्ता
पर्यो— देशको दोस्रो भाषा मैथिली ।
अर्कातिर भारत स्वतन्त्र भएपछि
त्यहाँका राजा–रजौटालाई अपदस्थ गरियो । तत्कालीन दरभंगाका महाराजले मैथिली
भाषा साहित्यको संरक्षण–संवद्र्धनमा सहयोग गर्दै आएका थिए । उनी पनि
हटाइएपछि मैथिलीतिर कसैको ध्यान पुगेन । त्यसको प्रभाव नेपालसम्म पर्यो ।
राजविराज
निवासी प्रा. अमरकान्त झाको ठम्याइमा मैथिलीको विकास अवरुद्ध हुनुको
प्रमुख कारण राजनीतिक शक्ति यस भाषाको विपक्षमा रहनु हो । ‘प्रारम्भमा
मैथिलीलाई बंगाली भाषा भनिएको थियो । पछि भाषा वैज्ञानिकहरूले मैथिली स्वयं
भाषा भएको प्रमाणित गरिदिए । मिथिलाञ्चल (नेपाल र भारतका मैथिलीभाषी
क्षेत्र) मा मैथिलीलाई कथित उच्च वर्ण (शोत्री, ब्राह्मण, कायस्थ आदि) को
भाषाका रूपमा प्रचार गरियो । यस भूगोलका कथित निम्न वर्गका भाषाभाषीले
मैथिली बोले पनि आफूले मैथिली बोलेको स्वीकार गर्न आनाकानी गरे,’ उनले भने,
‘अर्कातिर सञ्चार, प्रशासन तथा शिक्षामा यसको पहुँच हुन सकेन, जसले
मानकीकरण गराएन ।’
प्राडा रामावतार यादव भने मैथिली भाषा–संस्कृति
ओरालो लाग्नुमा स्वयं मैथिलीभाषीलाई पनि उत्तिकै जिम्मेवार देख्छन् ।
‘मैथिलीभाषाको मुख्य प्रचलन रहेका बिहार र नेपालका विद्वान्हरू संस्कृतलाई
देवभाषा मान्थे, मैथिलीलाई भाषा मात्रै । वौद्धिक वर्गले संस्कृतको प्रयोग
गर्नुलाई इज्जतिलो ठान्न थाल्यो । मैथिली क्रमश: हीनताबोधको सिकार भयो,’
उनको अनुसन्धानले भन्छ, ‘कृतिका नाममा पनि मैथिली नलेखेर मिथिला लेख्न
थालियो । आफ्नै घर घाटजस्तो बन्यो ।’
विद्यापतिको आगमनसँगै यसको
दर्जा फेरियो । मैथिली साहित्यको समृद्ध भाषा रहेछ भन्ने छवि निर्माण भयो ।
‘नत्र यो आफैंमा अपहेलित थियो । यहाँको प्रकृति, हावापानी, परम्परा र
कालबेला त्यस्तै थियो । दोष कसैलाई दिनु राम्रो होइन,’ उनले भने । हिन्दीको ‘हैकम’ जनकपुर
आसपास र पूर्वी मधेसको परापूर्वदेखिको मातृभाषा मैथिली हो । तर,
पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयका डा. यादव सम्झन्छन्, ‘हामीले सुरुमा स्कुल
जाँदा हिन्दीका किताब पढ्यौं । भाषा हिन्दी, कुरा भारतका । हमारे देश की
राजधानी दिल्ली है भन्दै पढ्थ्यौं । हामीलाई नेपालको राजधानी काठमाडौं हो
भन्ने पछि मात्र थाहा भयो । प्रधानमन्त्री उतैको, मुद्रा उतैको
पढ्नुपथ्र्यो । जब पारसमणि प्रधानले नेपालीमा लेखेका पुस्तक सरकारले
छ्यापछ्याप्ती पार्यो अनि मात्र मधेसले स्वदेशी पाठ्यपुस्तक पायो ।’
त्यसमाथि
हिन्दी चलचित्रले मधेसको भाषा–संस्कृतिमाथि सीधै हस्तक्षेप गर्यो ।
मैथिलीभाषी समुदायमा हिन्दीको प्रभुत्व बढ्दै गयो । ‘मैथिलीभाषी समुदायमा
नेपालीभन्दा हिन्दी जबर्जस्त छिर्यो । वर्षौंवर्ष यसले जरा गाड्यो ।
पछिल्लो कालखण्डमा आइपुग्दा भारतले मैथिलीभाषीको बाहुल्य रहेको क्षेत्रलाई
भाषिक उपनिवेश बनाउन खोज्यो । हाम्रा नेताहरू त्यतै बहकिए,’ त्रिभुवन
विश्वविद्यालय मैथिली भाषा विभागका पूर्वप्रमुख प्रा. परमेश्वर कापडी
भन्छन्, ‘हिन्दी भाषालाई मान्यता दिलाउन जोडबलले लागेका थिए । संविधान
संशोधनमार्फत् गराउन पनि प्रयास गरे ।
तर, सफल भएनन् । मैथिली,
भोजपुरीजस्ता भाषालाई कामकाजी बनाउन पहल गर्नु त कता हो कता हिन्दीको
भक्तिगान किन गाउँछन् उनीहरू ? अचम्म छ, संसद्मा हिन्दीमा बोल्छन्, त्यही
हिन्दीलाई राष्ट्रिय मान्यता दिलाउन पहल गर्छन् ।’ हिन्दी सम्पर्क भाषा
भएकाले कसैले प्रयोग गर्नुलाई अन्यथा ठान्न नहुने धारणा राख्दै रामावतारले
भने, ‘यसको अर्थ मैथिली, भोजपुरीहरूलाई पछि पारिनु पनि हुँदैन ।’
नेपालमा
नेपालीपछि बढी जनसंख्याले बोल्ने भाषा हो– मैथिली । राष्ट्रिय जनगणना,
२०६८ का अनुसार नेपालीभाषी ४४.६ र मैथिलीभाषी ११.७ प्रतिशत छन् । कापडी
भन्छन्, ‘त्यति बेला आन्दोलनरत मधेसवादी दलले मातृभाषा हिन्दी लेखाउन उर्दी
जारी गरेका थिए ।’ जनगणनाअनुसार हिन्दभाषी ०.३ प्रतिशत अर्थात् ७७ हजार ५
सय ६९ जना छन् ।
‘मैथिली भाषा इसापूर्वको हो । तर, विडम्बना, २१ औं
शताब्दीमा हामी पहिचानको आन्दोलन गरिरहेका छौं,’ कापडीले भने, ‘यसको मुख्य
कारण बाहिरिया प्रभाव हो । हिन्दीको हैकम र नेपालीको एकलौटीपना हो ।’ समृद्ध संस्कृति भाषा–साहित्यमा
मात्र होइन, कला–संस्कृतिमा पनि मैथिली र मिथिला अग्रणी छन् । मैथिलीमा
जन्मदेखि मृत्युसम्मका संस्कारमा गाइने लोकगीत यथा: सोहर, वधैया, पमरिया,
गोसाञुनिक गीत, मुण्डन, चूडाकर्म, विवाह, बटगमनी, फागु, चैतावर, झुला,
समदाओनलगायत प्रसिद्ध छन् । प्रा. कापडी भन्छन्, ‘मिथिलाका भोजनमा यथा:
चुडा, दही, दाल, भात, तरकारी, तरुवा (पकौडा), बड, बडी, पान, मखाना, माछा
आदि प्रमुख छन् ।’
मिथिला चित्रकला विश्वमै प्रख्यात छ । यो कला
पुस्तान्तरण हँुदै आएको छ । स्थानीय उत्पादन तथा सीपमा आधारित मिथिला
चित्रकला अचेल देशी–विदेशी हवाई अड्डादेखि होटल रेस्टुरेन्टमा देख्न
सकिन्छ । जनकपुरमा अचेल आधा दर्जन संघ–संस्थाले मिथिला चित्रकला उत्पादन
गर्ने गरेका छन् । यसमा सयौं महिला कलाकार सक्रिय छन् । पर्खाइ पहिचानको ब्रिटिस–इन्डियाकालीन
भाषाशास्त्री जर्ज अब्राहम ग्रियर्सनले सन् १८८० मा मैथिलीको सूक्ष्म भाषा
वैज्ञानिक अध्ययन गरेका थिए । उनले मैथिलीकै ७ वटा व्याकरण लेखे । त्यसअघि
यसलाई बंगाली र हिन्दीका शाखाका रूपमा दाबी गर्ने जमात ठूलै थियो ।
त्यसलाई ग्रियर्सनले मिथ्या साबित गराइदिए । उनले भने, ‘मैथिलीको भाषिका,
लिपि, साहित्य हरेक गुण छ । यो आफैंमा समृद्ध अस्तित्वको र प्राचीन
हैसियतको भाषा हो ।’
भाषा विज्ञ तथा साहित्यकार रामभरोस कापडी
‘भ्रमर’ मैथिली भाषा अधोगतिमा जानुको मुख्य कारण ‘अपसंस्कृतिको बोध’
ठान्छन् । ‘भारतमा अहिले पनि पाठ्यक्रमा राख्न करोडौं मैथिलीभाषी कराइरहेका
छन् । नेपालमा यसको पढाइ त छ’, उनले भने, ‘तर, विद्यार्थी घट्दै गएका
छन् । मैथिली ग्रन्थहरू पढ्ने संस्कृति छैन । जो लेखक हुन्छ, उसैले किन्छ ।
यसमा रोजगारको अवसर नि छैन । पढेर के गर्ने भन्ने चिन्ता छ । लोकसेवामा
पनि मैथिलीलाई मान्यता छैन ।’
त्रिभुवन विश्वविद्यालयले २०३८ सालदेखि
मैथिली केन्द्रीय विभाग मिथिला क्षेत्रको जनकपुरस्थित रामसागर रामस्वरूप
बहुमुखी क्याम्पसमा स्थापना गरेको छ । त्यहाँबाट धेरै जना मैथिली भाषामा
दीक्षित भइसकेका छन् । हाल उक्त विभागमा ६ शिक्षक कार्यरत छन् ।
स्नातकोत्तर प्रथम वर्षमा १३ र द्वितीय वर्षमा २४ विद्यार्थी अध्ययनरत
छन् । तीन वर्षअघिसम्म स्नातकोत्तरमा १ सय ५० विद्यार्थीसम्म पढ्थे ।
संख्या बर्सेनि घट्दो छ ।
केन्द्रीय विभागकी प्रमुख डा. श्यामा महतो
मैथिली भाषाको विकास हुन नसक्नुमा देशको शिक्षा नीतिलाई मुख्य दोषी
देख्छिन् । ‘प्राथमिक शिक्षा मातृभाषा (मैथिली) मा दिनु र्ने हो । तर छैन ।
प्लस टु (११–१२) निजी कलेजलाई दिइएको छ । तिनले यसको प्रवद्र्धनभन्दा
व्यापार हेर्छन्,’ उनले भनिन्, ‘तल्लो तहमै उत्पादन नभएपछि स्नातक र
स्नातकोत्तरमा विद्यार्थी कहाँबाट आऊन् ?’
रामभरोसका अनुसार मैथिली
भाषा लेख्य स्वरूपमा कम प्रयोग हुनुको मुख्य कारणमा व्याकरणिक जटिलता पनि
हो । ‘लेखेर दियो भने बुझ्न गाह्रो छ । जसरी लेखिन्छ, अर्कै उच्चारणमा
बोलिन्छ । यो पक्ष सुधार्न हामीले भाषा वैज्ञानिकहरूको पटक–पटक ध्यानाकर्षण
गरेका छौं,’ उनले थपे ।
भारतको संविधानको आठौं अनुसूचीमा मैथिली
भाषालाई सूचीकृत गरिएको छ । नेपालमा पनि संविधानकै अनुसूचीमा यसलाई
राख्नुपर्ने मैथिल अधिकारकर्मीहरूको माग छ । मिथिला राज्य संघर्ष समितिका
अध्यक्षसमेत रहेका परमेश्वरले भने, ‘मैथिली हाम्रा लागि अस्मिताको पहिचान र
स्वायत्तताको बोध हो । पहिला एउटै भाषा, एउटै भेष ठूलो बन्धन थियो ।
त्यसलाई संविधानले फुकाएको त छ, तर मैथिलीलाई जुन पहिचान दिनुपर्ने हो,
त्यसमा कन्जुस्याइँ गरेको छ ।’ बल्ल आयो बेला देश
संघीयतामा गएको छ । पहिचानको राजनीति गर्मिएको छ । संविधानले समावेशिता र
पिछडिएकाको उत्थानलाई प्राथमिकता दिएको छ । त्यसअनुसार राज्य संयन्त्रहरूको
सोच बदलिएको छ । ‘अब प्रादेशिक सरकार बन्दै छन् । प्रदेश २ का ८ मध्ये
साढे ५ जिल्ला मैथिलीभाषी छन् । अब यसको प्रवद्र्धनमा केही गुन्जायस हुन
सक्छ,’ रामभरोसले भरोसा जनाए, ‘संविधानले भाषा आयोग बनाएको छ । सरकारको
ध्यान यता गयो भने अवसर अब आएको छ । पहिचानको बेला भएको छ ।’
रामावतार
पनि समय बदलिएको देख्छन् । अब रोइकराइ गरेर माग्ने होइन, आफैंले झिकेर
लिने बेला आएको ठान्छन् । ‘पहिला मैथिलीलाई संकोच लागेर मिथिला भन्थे, अब
सबैले नि:संकोच मैथिली भन्न थालेका छन् । बिस्तारै एकरङ्गी नेपालको कल्पना
अदूरदर्शी थियो भन्ने पुष्टि भइसकेको छ,’ उनले भने, ‘असल समावेशिता
संविधानको परिकल्पना हो । यसको इमानदार कार्यान्वयन नै मैथिली भाषाको
प्रवद्र्धनको आधार हो । त्यसमा आशा गर्न सकिन्छ ।’
पछिल्ला प्रगतिका
रूपमा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले मैथिली शब्दकोश निकालेको छ । जनकपुरमा
स्थापित राजर्षि जनक विश्वविद्यालयको ऐनमा स्थानीय कला, संस्कृति र मैथिली
भाषाको संवद्र्धन गर्नुलाई एउटा उद्देश्य राखिएको छ । यी पहलका
लागि धन्यवाद दिँदै उनले थपे, ‘अब भागेर वा टारेर जाने ठाउँ छैन । मुलुकले
बनाएको ऐनामा आफ्नो अनुहार हेर्ने सबैको चाहना छ । कसैलाई पछि पारेर मख्ख
पर्ने जमाना छैन । मैथिली भाषाले पनि अब अवश्य हैसियतअनुसारको पहिचान
पाउनुपर्छ, पाउनेछ ।’
https://www.kantipurdaily.com/feature/2017/12/16/20171216094809.html
कार्तिक महिनाको शुक्लपक्ष चौथी तिथिबाट
छठ पर्वको शुरुआत हुन्छ । छठमा गरीब वा धनी जोसुकैको घरमा छठ पूजा धुमधामका
साथ मनाइने परम्परा रहेको छ । वास्तवमा भन्ने हो भने छठ पूजा उत्सवको
रूपमा मात्र नभई कठिन व्रतोपवासको रूपमा देखा पर्दछ । कठिन शुचिता, दृढ
संयम, पूर्ण ब्रह्मचर्य, तथा नितान्त उदासीनताका साथ छठी माताको भक्तिपूर्ण
आराधना गर्दा मात्र छठ पूजाको फल प्राप्ति हुन्छ भन्ने जनविश्वास रहेको
पाइन्छ । अन्य व्रतहरूमा एक वा दुई छाक उपवास गर्दा मात्र व्रत सफल हुन्छ ।
कुनै कुनै व्रत निर्जला (पानीसम्म नखाने) वा फलाहारी पनि हुने गर्दछ भने
छठ व्रतमा अठचालीस घण्टामा केवल एक छाक नून न हालेको (रसियाव–रोटी) मात्र
ग्राह्य मानिन्छ । बाँकी समय निर्जला तथा
पूर्ण उपवास गरेर छठी माताको पूजा गर्ने विधान रहेको छ । छठ पूजाको विशेषता
उदाउँदो सूर्यलाई मात्र अघ्र्य नदिई अस्ताउँदो सूर्यलाईसमेत अघ्र्य दिनु
पनि हो । यस प्रदेशका मानिसहरूले आफ्नो निजी स्वार्थपूर्तिको याचनामा केवल
उदाउँदो सूर्यको पूजा र सम्मान गर्दैनन् अपितु अस्ताउँदो सूर्यलाई पनि उचित
तथा समान पूजा र सम्मान गर्दछन् । वस्तुत: हिन्दू धर्ममा गरिने कुनै पनि
व्रत, पूजामा कुनै अखण्ड देवतालाई साक्षी राख्नुपर्ने अवधारणा रहेको छ ।
बलिरहेको दियो वा प्रज्वलित अग्निमा आहूति गरेर तिनीहरूलाई साक्षी मानिएको
हुन्छ । छठ व्रतमा भने नदी वा पोखरीको घाटमा सिरसोप्ता बनाएर पूजा
गर्नुपर्ने भएकोले त्यस्ता सामग्री उपलब्ध न भएकोले नै अस्ताउँदो र उदाउँदो
सूर्यलाई अघ्र्य दिने चलन चलेको हो कि जस्तो लाग्दछ ।
छठको पहिलो दिन नुहाएर खाने विधि हुन्छ,
जसलाई भोजपुरी भाषामा ु‘नहाए–खाएके’ भन्दछन् । यस दिन बर्तालुले बिहानै
नित्य क्रियापश्चात् नुहाएर पवित्र भई शुद्ध सात्विक भोजन ग्रहण गर्दछन् ।
भोजनमा लसुन, प्याज वर्जित हुन्छ । भात पकाउने चामल अगहनी धानको मात्र
ग्राह्य हुन्छ भने दाल रहरी वा चना तथा तरकारी लौकाको हुनु अनिवार्य हुन्छ ।
कार्तिक महिनाको शुक्ल पञ्चमीको दिन दिउँसोभरि निराहार बसेर बेलुकीपख नव
निर्मित माटाको चोखो चुल्होमा आँपको काठको दाउरा बालेर अगहनी चामलमा गुड
हाली ‘रसियाव’ तथा चोखो पारिएको गहुँको पीठोको रोटी पकाइन्छ । यस प्रकारले
तयार पारिएको रसियाव रोटीलाई अक्षता, सिन्दूरले पूजा गरी बर्तालु स्वयंले
पनि नाकदेखि पूर्ण सिउँदोभरि सिन्दूर लगाएर (भोजपुरी भाषामा मा· बहोरल)
अग्नि तथा गाईलाई अग्रासन दिई ग्रहण गर्दछन् । कार्तिक महिनाको शुक्ल
षष्ठीको दिन बर्तालु पूर्णरूपेण निराहार बसी साँझपख छठीघाटमा गई
‘सिरसोप्ता’ माताको पूजाआजा गरी अस्ताउन लागेको सूर्यलाई पश्चिमाभिमुख भई
अघ्र्य दिई पुन: सिरसोप्तालाई पूजा गरेर घर फर्किन्छन् । भाकल पुगेकाहरू
रात्रिमा आआफ्नो घरको आ·नमा कोसी भर्ने गरेका पाइन्छन् ।
कोसीमा सात वा नौवटा उखु टुप्पातिरबाट एकै
ठाउँमा बाँधेर जरोलाई सात वा नौ ठाउँमा सधवा पुरुषहरूले फैलाएर प्रत्येक
जरामा समान सङ्ख्यामा माटाको ‘ढकना’मा ठेकुवा, अदुवा, केरा, पानीमा फुलाएको
मटर, फर्सीको चानो, ल्वाङ, सुकमेल, सुपारी, मुला, निबुआ, अरिपन तथा माटोको
दियो बालेर राखिन्छ । केन्द्रमा माटोको कलशमा पनि सोही सामानहरू राखिन्छ ।
उखुको टुप्पा बाँधिएको ठाउँमा पनि तिनै सामग्रीहरू बाँधेर चँदुवा
झुन्ड्याइन्छ । कोसीको वरिपरि बसेर बर्तालु महिलाका साथै घरका अन्य
महिलाहरू पनि छठीमाताका विभिन्न गीतहरू गाउँछन् । यस प्रकारका धार्मिक
गीतको कार्यक्रम प्राय: रात्रिको तेस्रो प्रहरसम्म चलिरहन्छ । रात्रिको
तेस्रो प्रहरमैं बर्तालुले नित्यक्रियाबाट निवृत्त भइ कोसीका साथ फेरि
छठीघाट कुर्न जान्छन् । बिहानको समयमा सिरसोप्ता माताको पुन: पूजा हुन्छ,
छठीमाताका गीतहरू गाइन्छ । त्यसपछि सूर्योदय हुनु भन्दा केही प्रहर अगावै
सम्पूर्ण बर्तालुहरू नदी वा पोखरीको पानीमा पूर्वाभिमुख भएर उदाउँदो
सूर्यलाई बिहानको अघ्र्य दिन लहरै उभिन्छन् । सूर्योदयको साइतमा अघ्र्य दिई
बर्तालुहरू घर फर्किन्छन् । यस क्रममा बाटामा भेटिने आफूभन्दा श्रेष्ठ
मान्यजन, गाई, इनार वा धारालाई ढोगी, पूजा गरी घरमा आई छोराबुहारी तथा
नातिनातिनीहरूलाई छठीमाताको प्रसादस्वरूप टीका लगाई दिई छठपूजाको उद्यापन
भएर समाप्त हुन्छ ।
छठ कसको पूजा हो भन्नेतिर विचार गर्दा के
निक्र्योलमा पुग्न सकिन्छ भने वस्तुत: छठ पूजा विशुद्ध प्रकृति र पुरुषको
पूजा हो । भारतको बिहार तथा उत्तरप्रदेशमा छठलाई ‘डालाछठ’ वा ‘सूर्यषष्ठी’
भन्दछन । नेपालमा भने छठलाई बालदाछठ भनिन्छ किनकि श्रीमद्देवी भागवतमा यो
नै नाम उल्लेख रहेको छ । झट्ट हेर्दा छठ सूर्यको पूजाझैं देखिए पनि
वास्तवमा छठपूजा मूल प्रकृतिको छैठौं अंशबाट उत्पन्न भएकी भगवती षष्ठी
देवीको पूजा हो, जसलाई पुराणहरूमा माया, सिद्धयोगिनी, स्वयं मुक्त तथा
मुक्तिदायिनी, सारा, शारदा र षठी देवीको रूपमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।
षष्ठी देवी को हुन् त भन्दा सोही पुराणमा
उल्लेख भए अनुसार उनी शिव पार्वतीका पुत्र देव सेनानायक कार्तिकेय वा
स्कन्दकी धर्मपत्नी हुन्–प्रत्यक्षायै च भक्तानां षष्ठी देव्यै नमो नम: ।
पूज्यायै स्कन्दकान्तायै सर्वेषां सर्व कर्मसु ।। आफ्ना भक्तहरूलाई
प्रत्यक्ष दर्शन दिने तथा सबैबाट सम्पूर्ण कार्यहरूमा पूजा प्राप्त गर्ने
अधिकारिणी स्वामी कार्तिकेयकी प्राणप्रिया षष्ठी देवीलाई बारम्बार नमस्कार छ
। षष्ठी माताको पूजा गर्नाले सम्पूर्ण पाप विलीन हुनुको साथै महाबन्ध्याले
पनि यिनको कृपाबाट सन्तान प्रसव गर्ने योग्यता प्राप्त गर्न सफल हुन्छन् ।
माता षष्ठी देवीको कृपाबाट गुणी , विद्वान्, यशस्वी, दीर्घायु तथा श्रेष्ठ
पुत्रकी जननी बन्न सम्भव हुन्छ ।
सर्व पापाद्विनिर्मुक्ता महावन्ध्या प्रसूयते ।
वीरपुत्रं च गुणिनं विद्यावन्तं यशस्विनम् ।
सुचिरायुष्मन्तमेव षष्ठीमातृप्रसादत: ।
बौद्ध ग्रन्थ ‘अंगुतर निकाय’ एवं जैनग्रंथ
‘भगवती सूत्र’ मा बज्जिसङ्घको उल्लेख प्रमुख गणराज्यको रूपमा छ । बज्जिका
हठारह गणराज्यहरूको प्राचीन बज्जि सङ्घको आधुनिक भाषा हो । डा. योगेन्द्र
मिश्रको अनुसार बज्जिसङ्घको अस्तित्व ७२५ ई.पू. देखि ४८४ ई.पू. सम्म थियो ।
नेपाल बहुजातीय, बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक र भौगोलिक विविधताले युक्त
सुरम्य देश हो ।
बुद्धको समयमा बज्जि एउटा प्रसिद्ध
महाजनपद थियो । यस अन्तर्गत आठ जनपदहरूमा विदेहको राजधानी मिथिला एवं
बज्जिसङ्घको राजधानी वैशाली थियो । पाणिनीले आफ्नो ग्रन्थ ‘अष्टाध्यायी’
(४.२.३) मा यसको स्मरण ‘मद्रवृज्जयो’ को रूपमा गरेका छन् । बुद्धको
जीवनकालमा नै जनकवंशको पतनको साथै बनेको बज्जिसङ्घमा विदेहलाई विशेष
प्रतिष्ठा प्राप्त थियो । आजको कोशी पश्चिमको भूभाग प्राचीन बज्जि विदेह
सङ्घको अवशिष्ट रूप हो । वैष्णव पुराणबाहेक रामायण तथा महाभारतमा वैशालीमा
गणराज्यको स्थापनाभन्दा पहिलेका राजा विशालको वंशावली उपलब्ध छ ।
राजा विशालको वंशको तेतीसौं राजा सुमतिले
ग·ाको उत्तरी किनारस्थित विशालापुरीमा विश्वामित्रको साथमा राम र लक्ष्मणको
राजकीय सत्कार गरेका थिए । ‘वाल्मीकि रामायण’ (१.४५.९) अनुसार
विशालापुरीको भूगोल निम्न अनुसार छ— उत्तर तीरमासाद्य सम्पूज्यर्षि गणे तदा: ग·ा कूले निविष्टास्ते विशालां दर्दशु: पुरीम्
राजा सुमति पछिको इतिहास एकदम चुप छ । तब
पनि यति कुरो त थाहा हुन्छ नै कि वैशालीका राजा सुमति, अयाध्याका दशरथ र
विदेहका शिरध्वज जनकका समकालीन थिए । लिच्छविहरूले वैशालीमा गणराज्यको
स्थापना गरेको तिथिमिति प्राय: अनिर्धारित छ । बज्जि सङ्घको प्रजातन्त्रको
दीपज्योति गौतम बुद्धको परिनिर्वाणको तीन वर्षपछि ४८४ ई.पू.मा निभ्यो ।
नेपाल बहुभाषा, बहुधर्म बहुसंस्कृति भएको देश हो । नेपालका बज्जिका भाषीहरू
हिन्दू धर्म मान्छन् र आफ्नै संस्कृति भएका विभिन्न जातका छन् ।
विभिन्न जात भए पनि आपसमा मिलेर बसेका छन्
। कसैले पनि जातीय अहड्ढार देखाउँदैन । संस्कृति बचाउनमा सबैको योगदान छ ।
आफ्नो भाषा बज्जिका भएको र आफू प्राचीन प्रजातन्त्रप्रेमी पूर्वजका सन्तान
भएको सत्य बिर्सिसकेका छन् । युगौंदेखि यथास्थितिमा बाँचिरहेका छन् । सजीव
भएर पनि कतिपय संस्कृति बिर्सिसकेका छन् । यस्तो हुनु भनेको सुखद पक्ष
कदापि होइन । यसबाट आफ्नो पहिचान गुम्छ । जो बाँचेको मात्र छ, विगत
बिर्सेको छ, उसको पहिचान गरिमामय हुन सक्तैन । बज्जिसङ्घले सङ्घीय शासन
प्रणाली बलियो बनाएको थियो । यस्तो अवस्थामा राजतन्त्रले घेरिएको
बज्जिसङ्घको वैशाली मगध साम्राज्यवादी लिप्साको शिकार बन्न पुग्यो । मगधले
बज्जिसङ्घमा पहिले आक्रमण गरेको थियो तर बज्जिका दूरदर्शी सङ्घनायक चेटकले
आफ्नी छोरी चेल्लनाको विवाह (५३० ई.पू.) बिम्बसारसँग गरिदिए । तर चेल्लनाको
छोरो अजातशत्रु (४९५–४६३ ई.पू.) को दुर्धर्ष महत्त्वाकाङ्क्षाको कारण
वैशालीको पतन ४८४ इं.पू. मा भयो । यस पतनको साथसाथै बज्जिसङ्घको सांस्कृतिक
गरिमा र्हास हुन थाल्यो ।
बज्जिसङ्घको उत्तर जीवनयात्रा धार्मिक
क्रान्तिको समय हो । जैन तीर्थंकर महावीर र गौतम बुद्धले आफ्नो धर्मोपदेश
गरेको पाली–अप्रभंश भई आधुनिक भारतीय आर्य भाषाको उद्भव भयो । बुद्ध
शाक्यवंशी थिए र लिच्छवि क्षेत्रीय थिए । वैशाली पतनपछि यो भूभाग मगधको
अधीनमा भयो, उनीहरूले यहाँको सङ्घीय पद्धतिमा बाधा हालेनन् । कालान्तरमा
बज्जि र लिच्छवि एक अर्काका पर्याय बन्न पुगे ।
नेपाल अद्भुत प्राकृतिक र सांस्कृतिक
सौन्दर्यले भरिएको ज्यादै आकर्षक देश हो । अधिकांश प्रकृतिप्रेमी र
संस्कृतिविद्हरूले एकमतमा स्वीकार गरेको कुरा हो यो । वैशालीको पतन पछि
बज्जि र लिच्छविहरू अद्भुत प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिएको नेपालमा आएको कुरा
इतिहासमा पाइन्छ ।
आकारले सानो देखिए पनि सांस्कृतिक
गुणवत्ताका दृष्टिले निकै ठूलो यस देशमा एक सयभन्दा अधिक जाति र त्यति नै
सङ्ख्याका भाषाभाषीहरू बसोवास गर्दछन् । लामो समयदेखि यहाँ विविध जातजाति र
अनेकौं भाषाभाषीको पारस्परिक सौहार्दपूर्ण बसाइ रहिआएको छ । चन्द्रगुप्त
मौर्यपछि बज्जिसङ्घको स्वतन्त्रता समाप्त भइसकेको थियो । अशोकको अभिलेखमा,
बज्जि–लिच्छविको उल्लेख छैन, तर वैशालीको कोल्हुआ (कोल्लाग सन्निवेश) मा
एउटा उत्तराभिमुख अशोकस्तम्भ आज पनि उभिएको छ । तर ईसाको पहिलो शताब्दीको
अंतिम समयमा वैशाली र पाटलिपुत्रमा कुषाण सम्राट् कनिष्कको अधिपत्य भइसकेको
थियो । कुषाणहरू यहाँ टिक्न भने सकेनन् । पुन: स्वतन्त्रता प्राप्त गरेपछि
बज्जि–लिच्छविको प्रतिष्ठा बढ्यो । चन्द्रगुप्त प्रथमको छोरा समुद्रगुप्त
(३३५–३७५ ई.) लिच्छवि दौहित्र हुनुमा गर्व गर्थे । फाहियान (चौथो शताब्दी)
ले आफ्नो यात्रा वृत्तान्तमा तद्युगीन वैशालीको भव्यताको वर्णन गरेका छन् ।
यहाँको पुरातात्त्विक उत्खननबाट ‘तीरभुक्ति’ र ‘वैशाली’ नामको सिक्का
पाइएको छ ।
छैठौं शताब्दीको अन्तसम्म वैशालीबाट लिच्छविहरूको पतन भयो । हुएनसाङले नेपालमा बज्जि राज्य भएको उल्लेख गरेका छन् ।
कर्णाटकपछि बज्जिहरूको भूमि सिमरौनगढ
मुस्लिम शासनको अधीनमा भयो । कर्णाटकले राज्य गरेको डोय भूमि यथार्थमा
बज्जि देशको स्मृतिको अवशेष हो । बज्जिका तत्कालीन डोय राज्यको जनभाषा हो ।
प्राचीन बज्जिसङ्घको भाषा भएको हुँदा
यसलाई वृजिका, वैशालीको भाषा, बज्जिका आदि नामहरूबाट सम्बोधन गर्ने गरिन्छ ।
बज्जिका शब्दको निर्माण बज्जि शब्दमा ‘क’ र ‘आ’ प्रत्यय लाग्नाले भएको हो
जुन धेरै प्रास·िक एवं उपयुक्त छ । बज्जिसङ्घको सीमाझैं नेपालमा
बज्जिकाभाषी क्षेत्रको सीमा निर्धारणमा पनि एकमत बनिसकेको छैन । बारा,
रौतहट, सर्लाही र महोत्तरीको क्षेत्रलाई बज्जिकाभाषी क्षेत्र मान्नु उचित
हुनेछ । रौतहटको बोलीलाई नेपालीय बज्जिकाको मानक भाषा मानी शास्त्रीय
अध्ययन गरिनुपर्दछ । तब मात्र बज्जिकाको क्षेत्रीय स्परूपको वैज्ञानिकता
प्रमाणित हुनेछ ।
भाषिक दृष्टिले नेपालीय बज्जिका भाषी
क्षेत्रको पूर्वमा मैथिली, पश्चिममा भोजपुरी र उत्तरमा नेपाली प्रचलित छ ।
वर्तमानमा बज्जिकाको स्थिति मैथिली एवं भोजपुरीको बीचको छ । अत:
ग्रियर्सनको स्थिति द्विधात्मक छ— “मैले सेवेन ग्रामर्स आफ दि बिहारी
लैंग्वेज
(भाग–२) मा यसलाई भोजपुरीको एउटा भेद भनेको थिएँ तर वर्तमान सर्वेक्षणमा
यसलाई मैथिलीको विभाषा यस कारण भनिरहेको छु कि जुन क्षेत्रमा यो बोलिने
गरिन्छ त्यो ऐतिहासिक दृष्टिले प्राचीन मिथिला राज्यको अन्तर्गत छ । तर
आजको सम्पूर्ण तिरहुत प्रमण्डल बज्जि महाजनपदमा समाहित थियो ।”
विदेशी भएका हुँदा ग्रियर्सनले ध्वनिको
सूक्ष्मता राम्ररी बुझ्न सकेनन् । बज्जिका मैथिली र भोजपुरीभन्दा पूर्णत:
फरक छ । यसको प्रवृत्ति तद्भव शब्दतर्फ धेरै रहेको हुँदा यसमा मध्यम
वर्णलाई द्वित्व बनाइदिने प्रवृत्ति छ । बज्जिकामा ध्वनिको आफ्नै नियम छ ।
कुनै पनि भाषाको स्वतन्त्र अस्तित्व एवं
रूपगत पहिचानको लागि अन्त:साक्ष्यलाई सबल आधार मानिएको छ, यद्यपि
बहिर्साक्ष्य पनि सर्वथा उपेक्षणीय हुँदैन । डा.सियाराम तिवारी,
डा.अवधेश्वर अरुण, डा.सुरेन्द्रमोहन प्रसाद, डा.विमलेश्वर झा, डा.योगेन्द्र
प्रसाद सिंह आदिले बज्जिकाको स्वतन्त्र अस्तित्वको प्रकाश छरिदिएका छन् ।
सोही प्रकाशमा प्राचीन इतिहासमा गर्व गर्दै वर्तमान उठ्न खोज्दै छ । यो
लेखन जागरणको पाइला चलाइ मात्र हो ।
वैशालीको पतनपछि त्यहाँबाट विस्थापित भएका
बज्जि–लिच्छवी नेपाल आएका र सोही वंशका विक्रमादित्यले संवत् चलाएको सही
पहिचान हुन सक्यो भने हालसम्म गौतमबुद्ध र सगरमाथाको देश भनेर चिनिने यो
मुलुकले, संसारकै प्राचीन गणतन्त्र स्थापना गर्ने जातिको रूपमा पहिचान
पाउने सम्भावना निकै ज्यादा छ । लेख्नको लागि मात्र नभएर अतीतको
भुलिएबिर्सिएको सम्पदाको जगेर्ना गर्नु पनि आवश्यक देखिन्छ । विक्रम
संवत्बारे समय समयमा कुरा उठ्दै आएको छ । यसको अनुसन्धान कार्यमा
ढिलासुस्ती भने भएकै देखिन्छ । यथार्थ कुराको बोध नभएर केही व्यक्तिले
आधारहीन र मनगढन्त विचार व्यक्त गरेका भरमा पहिचानका आधारमाथि लामो समयदेखि
खेलवाड हुँदै आएको अवस्थामा आउँदा दिनमा सचेत भएर यथार्थको खोजी र
प्रामाणिक कुराको विश्लेषण हुन जरुरी छ । यही आवश्यकताप्रति सजग भएर नेपाल
प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित ‘बज्जि र बज्जिका’ लेखेको हुँ । हालका
दिनमा जातीय र क्षेत्रीय पहिचानका कुरा जोरदाररूपमा उठेको छ । यस क्रममा
पारस्परिक सम्मान, शान्ति, प्रेम, मित्रता, सहगोग, समझदारी, विश्वासजस्ता
कुरामा आघात पर्न सक्ने कतिपय कार्य पनि भएका देखिन्छन् । सबैका पहिचानका
आधारहरू सुरक्षित हुनुपर्दछ । मेरो विचारमा लखनदेही नदीभन्दा पश्चिम, अडुवा
नदीभन्दा पूर्वको भाग आदर्श बज्जिका क्षेत्र हो । लखनदेही नदीभन्दा
पूर्वको बज्जिकामा मैथिलीको प्रभाव धेरै छ । अडुवा नदीभन्दा पश्चिमको भाषा
पश्चिमी बज्जिका हो, जो भोजपुरी प्रभावित छ । स·ठितरूपमा नेपालको बारा,
रौतहट, सर्लाही र महोत्तरीका मानिसले बज्जिका नै बोल्छन् । भाषाको आधारमा
समाज हुने गर्छ र सामाजिक प्रकृतिले भाषागत प्रकृतिको नियमन गर्ने गर्छ ।
यस भाषाको प्रकृति मध्यममार्गी छ । संरचनाको दृष्टिले यसमा हिन्दीमा झै
अयोगात्मकताको प्रवृत्ति छ । वर्ण द्वित्वीकरणको कारण यसको प्रकृति
बलाघातप्रधान छ । बज्जिका यथार्थत: एउटा विकासोन्मुख भाषा हो ।
भारोपेली भाषाहरूको स्रोत वैदिक भाषा हो,
जसको समानान्तर जनभाषा पनि वनफूलझैं विकसित हुँदै गरेको थियो । गौतम बुद्ध
एवं वर्धमान महावीरले देववाणीको अपेक्षा जनवाणी (पाली–प्राकृत) मा आफ्नो
धर्मोपदेश दिन धेरै उचित ठाने । वास्तवमा आधुनिक आर्य भाषाहरूको उद्भवभन्दा
पहिले यस भूभागमा एउटै प्राकृतमा लेखन हुने गथ्र्यो । यसलाई प्राच्या,
गामिल्ल, देसी भाषा, देसिल वयना, अवहट्ट, पूर्वी अपभैंश आदि नामले
जानिन्थ्यो । सातौं आठौं शताब्दीमा रचित सिद्ध साहित्यमा जनपदीय भाषाहरूको
आरम्भिक रूप पाउन थालिएको छ जसमा बज्जिका पनि एक हो—
ब्राह्मणो हि न जानंत हि भेउ । एवउ पढवउ वेउ ।। मट्ठि पाणि कुस लई पढन्त । घर ही बइसी अग्गि हुणन्त ।। कज्जे विरहई होमें । अक्खि डहाविअ कडुए धूमे ।। —सरहपा (दोहाकोश)
अधिकांश सिद्धकवि बज्जि भूमिका थिए ।
ब्रजगीतिका, धर्मगीतिका, उक्ति व्यक्ति प्रकरण, देशी नाममाला,
काव्यानुशासन, प्राकेत पैगलम, ब्रजडाक तन्त्र, वर्ण रत्नाकर, कीर्तिलता,
कीर्तिपताका, पारिजातहरण आदि ग्रन्थहरूमा पूर्वी अपभ्रंशका क्रमश: विकसित
रूप अवशिष्ट छ । भोजपुरी र मैथिलीको बीचको अवस्थितिको कारण बज्जिका स्वत:
यसमा परिणित भइहाल्छ । एक ठाउँमा रहँदा–बस्दा यहाँको जनसमुदायले एक अर्काको
रीतिरिवाजप्रति सम्मान जनाउँदै तिनमा रहेका उपयोगी पक्षको अनुकरण पनि
गर्दै आएका छन् । आफ्नोपनको सुरक्षा गर्दै यहाँको जनताले सँगै बस्ने अर्को
जातिका सांस्कृतिक र भाषिक मूल्य तथा मान्यताको संवद्र्धनमा सहयोग गर्दै
आएका पनि छन् ।
जातीय सौहार्द, भाषिक सौहार्द र
सांस्कृतिक सौहार्द यहाँको विशेषता हो । नेपालमा बस्ने प्रत्येक जाति
नेपाली हो र उसको संस्कृति, भाषा, परम्परा र पहिचान नेपालको हो । समस्त
नेपालीका पुर्खाहरूले सिर्जना गरेका संरचना र जीवनका उपलब्धि तथा उच्चताको
लागि अनुसरण गरेका सांस्कृतिक धरोहरको महत्ताको ज्ञान नयाँ पुस्तालाई हुनु
जति आवश्यक छ, त्यति नै त्यस्ता तत्त्वको संरक्षण संवद्र्धनप्रति संवेदनशील
हुनु आवश्यक छ । त्यसो नभएमा जातीय तथा राष्ट्रिय गौरवका आधारभूत तत्त्व
हराउने र पहिचान लोप हुने डर रहन्छ । यस क्रममा परम्परागत जातीय विरासत तथा
सांस्कृतिक सम्पदाको र्हास हुन सक्ने सम्भावना व्यापकरूपमा देखिएको छ ।
नयाँनयाँ विधि र प्रविधिको विकास हुनु र जीवन पद्धति सरल एवं आकर्षक बन्नु त
राम्रो कुरा हो तर त्यही प्रविधिगत प्रयोगबाट जीवनका बहुमूल्य मान्यताको
लोप हुन थाल्यो भने समाज र सांस्कृतिक विशाल वटवृक्षको जरामा आवश्यक मलजल
पुग्न नसक्ने खतरा बढ्दछ । समयको गतिमा हिंड्न नसक्ने जीवनको उच्चतामा बाधक
बन्ने चालचलन तथा संस्कृतिका नाममा चल्दै आएका आडम्बर रूढि, अन्धविश्वास र
पछौटेपनका आधारहरू त समाप्त हुनै पर्दछ तर व्यावहारिक स्वच्छता, चारित्रिक
उच्चता, सामाजिक सद्भाव र जातीय गौरवका विशिष्ट पहिचान भने हराउनु हुँदैन ।
जगेर्ना गर्नुपर्ने, पुस्तान्तरण गर्नुपर्ने, संरक्षण तथा संवद्र्धन
गर्नुपर्ने सांस्कृतिक वैभव भनेका पनि यिनै कुरा हुन् । जुन जाति, समाज र
राष्ट्रले यसको पहिचान गरी संरक्षण गर्न सक्तैन त्यो दु:खी हुनै पर्नेछ ।
आफ्नोपनलाई नबुझेर दु:ख पाउनु भनेको पूर्णरूपले विखण्डित हुनु हो ।
आफ्नोपनको व्यथा बुझेकाहरू मरिमेटेर सड्ढलन र संरक्षण गर्न लाग्छन् ।
निस्स्वार्थ रूपले लाग्दा पाइने दु:खमा पनि आफ्नै किसिमको आनन्द हुन्छ, जुन
आनन्द प्रेमीको प्रतीक्षा गर्दा प्राप्त हुन्छ ।
पुर्खाहरूले काम लाग्ने ठानेर जोगाएका
सामाजिक, सांस्कृतिक मूल्य र मान्यताका कुरा पनि जोगाउनुपर्दछ ।
परम्परादेखि चल्दै आएका सबै चालचलन, व्यवहार, क्रियाकलाप, चाडबाड, विधि
प्रविधि अन्धविश्वास मात्र हुँदैन । तिनको गहिरो अध्ययन भयो भने अनेकौं
लोककल्याणकारी तत्त्व तिनमा पाइन सक्तछ । ओखतीमुलो इन्जिनियरिङका विविध
पक्ष, कृषि प्रविधि, वन संरक्षणका उपाय, जलाधारका स्रोतहरूको दीर्घकालिक
उपयोग, सांस्कृतिक सम्पदाको ज्ञान, सामाजिक मूल्यको चिनारीसमेत थुप्रै
पक्षमा आज गम्भीर वैचारिक मन्थन गर्नुपर्ने बेला आएको छ । बज्रयानी सिद्ध
सरहपा, गयाधर, दीपड्ढर श्री आदिको भाषा जनभाषा थियो । ब·ला, असमिया, उडिया,
मगही, मैथिली र भोजपुरीको झैं बज्जिका पनि मागधी अपभ्रंशबाट बनेको हो ।
बज्रयानी सिद्धहरूका समय आठौंदेखि बार्हौं–तेह्रौं शताब्दी मानिएको छ ।
क्रमश: विकसित हुँदै गएर जनभाषा हिन्दी भाषाको सहगामी बन्न पुग्यो ।
बज्जिका भाषामा रामसुन्दर श्रेष्ठ, सञ्जय साह ‘मित्र’, सञ्जय सुदामा,
हरिकृष्ण काफ्ले, मेश सर्मनलगायत साहित्यकारले रचना गर्ने गरेका छन् ।
बलचनमा (नागार्जुन), मैला आँचल (रेणु) आदिमा मिथिलाको जनजीवन पाइएझैं ‘माटी
की मूरतें (बेनीपुरी), अम्बपाली (राजेश्वरप्रसाद नारायण सिंह) आदिमा
बज्जिकाको जनपदीय सौन्दर्य अभिव्यञ्जित छ । गोरखापत्रको नयाँ नेपालमा
प्रकाशित रचनाहरूलाई केलाउँदा यो स्पष्ट हुन्छ कि बज्जिका भाषाको स्वरूप
अनेकौं क्षेत्रीय शैलीमा वनफूलझैं विकसित हुँदैछ । सञ्जय साह ‘मित्र’
गोरखापत्रको नयाँ नेपालको बज्जिका पातोको माध्यमबाट यसको मानकीकरण गर्ने
सत्प्रयास गर्दैछन्, अझ मेहनतको आवश्यकता छ ।
आधुनिक बज्जिका साहित्यको लेखन, नेपालमा
भर्खरै प्रारम्भ हुन थालेको छ । केही थान पुस्तक मात्र प्रकाशित हुन सकेको छ
। केही राम्रा प्रतिभाहरू मेरो नजरमा छन् । जसले भाषाको महत्त्व बुझेको
हुँदैन, त्यस्तो व्यक्ति लेखपढमा रमाउँदैन । त्यस्ता व्यक्तिलाई भाषा
बाँचोस् कि मरोस् केही वास्ता हुँदैन । त्यस्तैलाई हामी जड भन्ने गर्दछौं ।
आफ्नो भाषा छ, संस्कृति छ । आफ्नो भनेको आफ्नै हो किन यसप्रति चिन्तित
हुने ? यस्तो सोचाइ राख्नेहरू पनि छन् । थाहा छैन, उनीहरू कसको ताबेदारी
गर्दैछन् । जसलाई थाहा छ, उसले आफ्नो भाषालाई माया गर्छ, संस्कार पालन गर्छ
। ऊ समयको ढुकढुकीसँगै संस्कृति टिकाउँछ । लोकको बीचबाट सम्मुनत संस्कृति
बाहिर ल्याउँछ । यस्तै व्यक्तिलाई लोकनायक भनिन्छ । आज समयले बज्जिको
पहिचान गराउने, संस्कार टिकाउने, भाषा उच्च बनाउन चाहेको छ । यो कार्य
भनेजति सजिलो पनि छैन । संस्कार–संस्कृतिहरू आपसमा मिसिएका छन्, जेलिएका
छन् । जीवन जसरी गतिशील हुँदै जाँदैछ, त्यसैगरी बज्जि संस्कृति–संस्कार पनि
स्वत: पहिचान बनाउँदै छ । जीवन आरम्भ हो, सम्बन्ध हो, जसले भिन्नलाई
मिलाएर अभिन्न भएको छ । नर र नारीको मायाले गुमाएको होइन, नयाँ प्राप्ति
गरेको छ । समय भनेको सिर्जना गर्नको लागि हो । सिर्जना गर्न चुक्यो कि समय
सकिन्छ । यसैलाई हामी आयु भन्दछौं ।
जीवनमा अवलम्बन गर्नुपर्ने परम्परागत
आचारविचारका कुरा वैज्ञानिक आधार र प्रामाणिकरूपमा सिद्ध गरेर समय सापेक्ष
ध्यान पुर्याउनु अतिकै जरुरी छ । जान्नेलाई चन्दन न जान्नेलाई खुर्पाको
बिँड भनेजस्तै चन्दन र खुर्पाको बिँडबीच अन्तर खुटयाउनु पनि आज आवश्यक भएको
छ । यिनै कुराप्रति विचार गर्दा इतिहासमा गौरवपूर्ण स्थान रहेको तर हराएको
बज्जिलाई वर्तमानमा खोज्ने प्रयास मात्र हो यो । यो त्यो प्रयासको
दस्तावेज हो । यस पवित्र कार्यमा संलग्न सबैजनालाई धन्यवाद भन्न चाहन्छु ।
विशेषगरी बज्जिका भाषी र गैरबज्जिका भाषी बौद्धिक जमात, जागरुक युवा, यसको
महत्त्व बुझ्ने जनसमुदाय तथा अनुभवी लेखकहरूप्रति आभार व्यक्त गर्नु जरुरी छ
। यो लेखन थालनी मात्र हो । बज्जिको जीवनसित सम्बद्ध संस्कृति, भाषा, कला,
विश्वास, चालचलन, साहित्य, रहनसहन, खानपान, साजसज्जा, चित्रकला, बाजागाजा,
चाडबाडजस्ता विविध कुराको खोजी गरी अगाडि ल्याउने काम बाँकी नै छ ।
बज्जिका साहित्यको ऐतिहासिकता रेखाड्ढित गर्ने काम सबभन्दा पहिले
डा.अजितनारायण सिंह तोमर (बज्जिका भाषा और साहित्य, १९६४) ले गरे । डा.
सियाराम तिवारीले भक्तकवि हलधर दासको काव्यकृति ‘सुदामा चरित्र’ को
सम्पादितरूप प्रकाशित (१९६६ ई.मा) गरेर यस प्राचीन साहित्यको उद्धार
प्रारम्भ गरे । बज्जिकाको भक्ति साहित्यको सर्वेक्षणको क्रममा सन्त बुनियनद
दास एवं उनका निर्गुण भक्तिमूलक काव्य ‘राम जग उत्पत्ति’, योगेश्वरानन्द,
कर्ताराम, धवलराम, शिवनारायण, जीवनराम रघुनाथ, अक्षय कुमार, नन्दुराम,
मुरलीधर तिवारी, जीवनराम, टेकमनराम, रामरूप दास, भैरव राय, महेश राउत,
रामलखन पण्डित आदिको भाषा–साहित्यको जानकारी पाइएको छ । नेपालमा
बज्जिका–साहित्यको इतिहास लेखनको कार्य प्रारम्भ मात्र भएको छ । प्रारम्भ
भएको जानकारी गराउने काम मात्र यसले गरेको छ ।
नेपालको मधेस र राजधानी काठमाडौँका साथै
उत्तरभारतका लाखौँ परिवारद्वारा कुल देवताको रूपमा मनाइने गणिनाथ गोविन्द
पूजनोत्सव हरेक वर्ष कृष्णाष्टमी शनिबार वा त्यसपछिको प्रथम शनिबारको दिन
भव्यताका साथ मनाइन्छ ।
मध्यकालीन भारतमा जब जादु, टुना र डाइनी
जोगिनको प्रकोप निकै बढेको थियो र अन्धविश्वासले अन्धकारमय युग हुन लागेको
थियो त्यस अवस्थामा, त्रिलोकीनाथ, महादेव बाबाका अनन्यभक्त मनसाराम र उनकी
निःसन्तान अर्धाङ्गनिी पुनमतिया शिलादेवी सन्तान प्राप्तिको लागि निकै
लालायित थिए । मनसाराम दम्पतीको भक्तिले प्रसन्न भएर अघोरदानी जनकल्याणकारी
महादेव बाबा स्वयं तीन दिनको नवजात शिशु
बनेर कृष्णाष्टमी शनिबारको दिन मध्यान्ह एउटा पीपलको रूखमुनि भेट्टाइनुभएको
थियो । मनसारामले भगवान् भोले शङ्करको प्रसाद सम्झेर नवजात शिशुलाई आफ्नो
घरमा ल्याएर पालनपोषण गरेका थिए । त्यो ठाउँ भारतको बिहार राज्यको वैशाली
जिल्लाअन्तर्गत हाजीपुरदेखि पचीस किलोमिटर पूर्व गङ्गानदीको तटमा पलबैया
नामक ठाउँमा पर्दथियो ।
त्रिलोकीनाथ भोले शङ्करको अँशको रूपमा
अवतरित गणिनाथ पाँच वर्षकै बाल्यकालमा अनेक लीला प्रदर्शन गर्न थालेका थिए र
त्यसैक्रममा एक दिन घरबाट निस्केर यत्रतत्र घुम्दै विक्रमशिला
विश्वविद्यालयमा पुगेर उच्चशिक्षा प्राप्त गर्नुभएको थियो । उहाँ वेद
उपनिषद्, रामायण र महाभारत आदिको साथै दर्शन, सैन्य विज्ञान, आयुर्वेद,
राजनीतिशास्त्र एवं इतिहासको गहिरो अध्ययन गरी त्यसमा दक्षता प्राप्त
गर्नुभएको थियो । उहाँले
आश्विन पूणिर्माको दिनमा आयुर्वेद विद्याद्वारा एउटी बाँझी गाईबाट दूध
दुहाएर खीर बनाई गाउँलेहरूमा वितरण गराएको उल्लेख पाइन्छ । त्यसले निकै
टाढाटाढासम्म उनको प्रसिद्धी भएको थियो । पलबैयाको राजा धर्मपालको एकमात्र
छोरा परशुरामको सर्पदंशले अकाल मृत्यु हुन गएर निकै कोलाहल मच्चिएको थियो र
कुनै उपाय नदेखेर जब अन्त्यमा दाहसंस्कारको लागि मसानघाटतिर लैजाने तयारी
हुन लागेको थियो, त्यो कोलाहल सुनेर बाबा गणिनाथले त्यसलाई रोकेर नजिकैको
झाडीबाट एउटा वनौषधि ल्याएर दिए । त्यो लगाउनासाथ राजाको छोरा पुनर्जीवित
भए । त्यस घटनाले राजा निकै खुसी भएर आफ्नो राज्यको आधाभाग चौध सय बिघा
भूमि बाबालाई चढाइदिनुभएको थियो ।
असमको कामरूप कामख्याको नैनामैना जोगिनको
जादु-टुनाको प्रकोप मिथिलाञ्चलसम्म पुगेकोले पीडितहरू त्राहिमाम् थिए ।
सिद्धसन्त बाबा गणिनाथ असमको यात्रा गरेर कामरूप कामाख्यामा योगासिद्धी गरी
नैनामैनालाई गुणरहित बनाएर लाखौँ मानिसहरूलाई भय र आतङ्कबाट मुक्त
गर्नुभएको थियो । पलबैयाका मान साह र पुण्यवतीदेवी समेतका दम्पतीद्वारा
पालित क्षेमावती पार्वतीकी अवतार थिइन् । लोकतारक बाबा गणिनाथ राजा
धर्मपालद्वारा प्राप्त भूमि संरक्षणको लागि क्षेमावतीको साथ वसन्त पञ्चमीको
शुभदिनमा परिणय सूत्रमा बाँधिनुभएको थियो । दाम्पत्य जीवनमा उहाँले
रामचन्द्र राय र श्रीधर राय तथा शिलमती र सोलमती पछि कनिष्ट सुपुत्र
गोविन्दजी पाँचौँ सन्तान थिए । गोविन्दजी साक्षात् विष्णुको रूपमा
भाद्रकृष्ण अष्टमी शनिबारको मध्यान्हमा अवतरित हुनुभएको थियो र बडो प्रतापी
हुनुहुन्थ्यो तर पण्डितहरूले अनेक अनिष्ट हुने बताएर नवजात शिशुलाई एउटा
बाकसमा राखेर गङ्गानदीमा बहाउन लगाएका थिए । दुष्टहरूका अनेक दुष्कर्मको
बाबजुद पनि उहाँ सकुशल बाँच्नुभयो । त्यसपछि मातापिताद्वारा उहाँको
लालनपालन भयो र दस वर्षकै बाल्यकालमा उहाँ घरबाट निक्लेर सन्न्यास लिनुभएको
थियो । बालबम्हृचारी गोविन्दजी शास्त्र, शस्त्र र तन्त्र तीनै विद्यामा
निपुर्ण हुनुहुन्थ्यो । उहाँले महोत्तरीको पडौल गाउँस्थित कारी बाबालाई
बन्धनमुक्त गराउनुको साथै बाबा गणिनाथद्वारा बन्धनमा राखिएकी नैनामैनालाई
गुणहीन बनाएर समाप्त पार्नुभएको थियो ।
त्यसैगरी मुसलिम सुल्तानद्वारा हिन्दू
मठ-मन्दिरहरू तोडिँदै सोनपुरस्थित हरिहरनाथ मन्दिरको लुटपछि हाजीपुरदेखि
पूर्व विदुपुर नजिकको केदलीवनमा गोविन्दजीले मुसलिन आक्रमणकारीहरूको छक्का
छोडाउनुभएको थियो । त्यसबेला घमासान युद्ध भएको थियो र त्यसमा उनका दिदीहरू
शिलमती र शोलमतीले पनि ठूलो योगदान पुर्याई वीराङ्गना सिद्ध भएका थिए ।
गोविन्दजीको तीरले मुसलमान नायक घाइते भएको थियो । शरणागत भई देहत्याग
गरेको थियो । हाजीपुरको केदली वन आज पनि गङ्गा नदीको किनारमा कयौँ किलो
मिटरमा फैलिएको छ ।
साम्राज्यवादी शक्तिलाई परास्त गरी
पलवैयालाई स्वतन्त्र बनाएपछि बाबा गणिनाथ गोविन्द बाबाको गाथा यश र कृति
टाढाटाढासम्म फैलियो । बाबा गणिनाथ एक महान् वैद्यराज थिए । उनले बारा
जिल्लाको सिमरौनगढको कुष्टरोगी सरयुग साहलाई निको पारेपछि उनका दुईवटै
छोराहरू परुकुराम र दयाराम जो पितालाई निको पार्न धेरै कष्ट भोगेर पनि असफल
भएका थिए, बाबा गणिनाथले निको पारेपछि दुवै दाजुभाइ शिष्य बनेर बाबाको
महिमागानमा लागेका थिए ।
त्यसपछि बाबा गणिनाथले एउटा विद्वत्-सभा
आमन्त्रित गरेका थिए । त्यसमा ९३४ गाउँका मानिसहरू पुगेका थिए र बाबा
गणिनाथ समेतका ९३५ ठाउँका मानिसहरू रहेकाले ती सबैको डिह (गोत्र) सगोत्रीय
मानिए र उनीहरू बीचमा विवाद नहुने परम्परा आजसम्म कायम छ, जो निकै
समाजोपयोगी मानिन्छ ।
बिहारको वैशाली जिल्लाअन्तर्गत
हाजीपुरदेखि पूर्व धर्मपुर राजपलवैयामा गंगा नदीको तटमा चौधौँ शताब्दीमा
बनाइएको बाबा गणिनाथ गोविन्द भगवान्को प्राचीन मन्दिर १९९९ साल (सन् १९४२)
को बाढीमा गङ्गा नदीमा काटिएकोले अर्को मन्दिर निर्माण गरिएको थियो तर त्यो
पनि २०४९ सालको बाढीमा ध्वस्त भएपछि अब अलि उत्तरपूर्वको आमको बगैँचामा
२०६२ सालमा पाँचौँ मन्दिर बनाइएको छ । त्यस ठाउँमा अब एउटा विशाल मन्दिर र
धर्मशाला निर्माणको योजनाअनुसार काम भइरहेको छ । पलवैयाको त्यस पवित्र
ठाउँमा हरेक वर्ष कृष्णाष्टमी शनिबार भएमा त्यसै दिन अथवा त्यसपछिको पहिलो
शनिबारको दिन गणिनाथ गोविन्द जयन्ती महोत्सव बडो धुमधामको साथ मनाइन्छ ।
वि.स.ं २०६५ भाद्र १४ गते १२५८ औँ गणिनाथ गोविन्द जयन्ती समारोह बडो
भव्यताका साथ आयोजना गरिएको थियो । पलवैयामा एक लाखभन्दा बढीको भीड लागेको
थियो ।
बाबा गविनाथ गोविन्द भगवान्ले सर्व जन
हिताय काम गर्नुभएकाले सबै जातजातिद्वारा कुल देवताको रूपमा पुजित हुनुभएको
छ । मध्यदेशीय कानुर हलवाइको साथै ब्राहृमण, राजपुत, तेली, सुडी, कलवार,
रौनियार, सोनार, कोइडी, लहेडी र डोमसम्मका घरमा कुलदेवताको रूपमा पुजित
हुने गरेकाले नै बाबा गणिनाथ गोविन्दलाई लोकदेवता मानिएको हो ।
त्यसैले नेपालको जनकपुरधाम, विराटनगर,
वीरगञ्ज, जलेश्वर आदि ठाउँहरूमा उहाँको मन्दिर बनाइएको छ र ती ठाउँहरूका
साथै अब त राजधानी काठमाडौँमा पनि वि.सं. २०५३ सालदेखि बर्सेनि नेपाल
मध्यदेशीय वैश्य सेवा समितिद्वारा पुजनोत्सव मनाइन्छ । त्यसैगरी इनरुवा,
राजविराज आदि ठाउँहरूमा पनि हरेक वर्ष जयन्ती महोत्सवको आयोजना गरिन्छ ।
त्यसैगरी भारतको विहार झारखण्ड,
उत्तरप्रदेश, उत्तराखण्ड, दिल्ली, हरियाणा, मध्यप्रदेश, छत्तीस गढ, उडिसा,
पश्चिम बङ्गाल र असमसमेतका प्रान्तहरूका सयौँ ठाउँहरूमा बाबा गणिनाथ
गोविन्द भगवान्को जयन्ती ठूलो श्रद्धा र भक्तिपूर्वक मनाउँछन् । नेपालमा
लाखौँ परिवारका कुलदेवताको रूपमा पुजित बाबा गणिनाथ गोविन्दको जयन्तीमा सबै
पलबैया जान नसक्ने भएकोले नै वि.सं. २०२९ साल चैत्र २५ गते जनकपुरधामदेखि
एक किलोमिटर दक्षिणमा रहेको लादोबेला गाउँको दूधमतीको तटमा रमदैया निवासी
सय वर्ष नाघेका रामलोचन साहको संयोजनमा एक सभाको आयोजना भएको थियो र सबैको
सहमतिले वि.सं. २०३० सालको गङ्गा दशहराको दिन बाबाको मन्दिर बनाउन थालनी
भएको थियो ।
बाबा गणिनाथ गोविन्द भगवान्को मन्दिरमा
बाबा गणिनाथ र क्षेमावती माताको साथै गोविन्द बाबाको मूल तीन पुस्ता छन् ।
त्यसका साथै बाबा गणिनाथको जेठो सुपुत्र रामचन्द्र राय र माहिलो श्रीधर राय
तथा बुहारीहरू चतुरा कन्या र बिजली बहुरीया तथा छोरीहरू शिलमती र शोलमती
तथा नातिहरू चक्रपाणि, नीलकण्ठ, जगन्नाथ बौद्धश्रापत र साहेब रायका
छुट्टाछुट्टै पुस्ताहरू राखिएका छन् । उहाँका सम्पूर्ण परिवारका १४ जनाका
पुस्ताहरू रहेकोले चौदह देवान भनिन्छ । त्यसको साथै अगाडिमा हनुमानजीको
ध्वजापताका छ र नित्य पुजन हुन्छ । जयन्ती महोत्सवको अवसरमा मन्दिर अगाडि
बाबा बालखण्डीको धुनी लगाइन्छ र त्यसको विभूतिले अनेकनको दुःख दर्द समाप्त
हुन्छ र कतिपय निःसन्तानले सन्तान पनि प्राप्त गरेका किंवदन्तीहरू छन् ।
त्यस अवसरमा टाढाटाढाबाट पुगेका भगतीयाहरूले गरेका झुमरले लोकसंस्कृतिलाई
झल्काउँछ ।
जयन्तीको अघिल्लो दिन शुक्रबारको साँझ
देवताहरूलाई निमन्त्रणा गरिन्छ र शनिबार बिहान कलश यात्रा हुन्छ र त्यसपछि
मध्यान्हमा बाबा गणिनाथ गोविन्दको पुजनोत्सवमा केरा, चिउरा, फलफूल, पान,
सुपारी, नरिवल, खीर, अमधुर, धूप, अगरबत्ती, कपुर आदि चढाउनुको साथै दुई
ठाउँमा बारीमा दूध राखिन्छ । त्यसैगरी बाबालाई धोती, मातालाई साढी र
गोविन्द बाबालाई कोपिनको कपडा चढाई मन्दिरलाई निकै आकर्षक बनाइएको हुन्छ ।
नयाँ नेपालमे नयाँ संस्कृति विषयक
कार्यक्रमक अध्यक्ष कमरेड, मञ्चस्थ विद्धत्वर्ग, सज्जन वृन्द, आधारशिला
परिवारक सम्पुर्ण परिवारजन आ मान्यजन लोकनिमे हार्दिक अभिवादन । म सम्वोधन
आफनो मातृभाषा मैथिलीमा गरे पनि नेपाली भाषी समूदायको बाहुल्य रहेकोले
मनतव्य नेपाली भाषामै राख्छु ।
यो आधारशिलाभित्र प्रवेश गरिसकेपछि मैले
यहाँ सिङ्गो नेपाल भेटेको छु । नेपालभित्रको जुन विशिष्टता हो, जुन विविधता
हो, त्यसको मूर्तरुप अभ्यासमा आएको हामीले यहाँ भेट्टाएका छौँ । वास्तवमा
यो एउटा चुनौती पनि हो । कम्यून निर्माणमा धेरै अवरोधहरु, अप्ठ्याराहरु छन ।
यस विचमा त्यो आन्दोलनलाई पनि दिशा दिन (जुन
आन्दोलनबाट हामी यहाँ आइपुगेका छौँ) व्यवस्थित गर्न र अगाडि बढाउन हाम्रो
अभ्यासको कति आवश्यकता रहेछ भन्ने कुरा यहाँ प्रमाणित भएको छ । सबैभन्दा
पहिला म यो अवधारणा र अभ्यासलाई व्यवहारमा ल्याउने साथीहरुलाई अभिवादन
गर्दछु ।
कुरा मिथिलाको र मिथिलाको चाडपर्वको हो ।
मैले त्यही विषय पाएको छु । म सबै समक्ष के कुरा अनुरोध गर्न चाहन्छु भने
यहाँ आएर बोल्नु पर्ने ढिलो गरी सूचना पाएकोले मैले विषयलाई व्यवस्थित
ढंगले राख्न गाह्रो भइरहेको छ । अब अनुभवको आदान प्रदानको कोणबाट मेरा
अनुभवहरु तपाँईहरुलाइ सुनाउँछु र तपाईंहरुका अनुभव लिएर फर्कन्छु ।
मिथिलाको कुरा गर्दा यसको ऐतिहासिक
सन्दर्भ यहाँ राख्न उचित ठान्दछु । मिथिला पाँच हजार वर्ष अगाडी मानव
सभ्यताको विकास भएको हामी पाउँछौ । पुरातात्विक आधारमा त्यसलाई पुष्ट्याइ
गर्न अझै बाँकी छ । त्यो आपैmमा अध्ययन अनुसन्धानको विषय हो । तर मोटामोटी
रुपमा रामायणकालीन इतिहास सर्वस्वीकृत हो । वाल्मीकीकृत संस्कृत रामायणको
लेखनकाल पनि ४÷५ हजार वर्ष नै मानिन्छ । त्यस आधारमा हामी रामायणकालीन
इतिहासलाई नै आधार मानौ ÷ त्यहि रुपमा मिथिलाको इतिहासलाइ बुझौ ।
इच्छवाकुका कान्छा छोरा निमी मिथिला राज्य
स्थापना गरेका थिए । जो उनको वंशज मिथीको नाउँबाट भएको होे । सो परम्पराको
राजालाइ जनक भनियो । जनक कालमा यहाँ दर्शन, न्याय तर्कको विषयमा वृहद
विमर्श र विश्लेषण गरिए । अर्थात् विद्वान्हरुको यो विमर्श स्थल थियो । यसै
ठाउँमा महान दार्शनिक याज्ञवलक्यले वेदको वृहद् व्याख्या गरि वृहदारण्यको
उपनिषद् लेखेका थिए । पूूर्विय दर्शनका छ मध्ये चारवटा दर्शनका प्रणेताहरु
जेमिनी, कणाद, गौतम र कपिल यसै भूमिका थिए । जनक कालमै आम व्यक्तिको
लोकजीवनलाइ प्रभाव पार्ने केही महत्वपूर्ण घटना पनि इतिहासमा उल्लेख छ ।
यससँग हामी अपरिचित छैनौ । हामीलाई थाहा छ , हाम्रो समाजमा हलो जोत्ने
ब्राह्मण भेट्टाउन अहिले पनि गाह्रो छ । परिवर्तनको यो चरणमा आइपुग्दासम्म
हलोको मुठ समात्न नसक्ने मान्यतामा अडीग छन् । आफ्नो जातीय अहंकार, परम्परा
अथवा चिन्तन र चेतनाबाट निर्देशित भएर हलो नचलाउने अथवा कृषिकर्म बाट
टाढिएका होलान । त्यस्तो अवस्थामा राजा जनक हलो चलाउनु हुन्छ । यसका
धार्मिक,आध्यात्मिक वा अरु जे कारणले भए पनि हलोको मुठ समात्नु नै जनकवंशले
कृषिकर्मलाइ सम्मान दिएको मान्यता स्थापित हुन्छ । यो आपैmमा तात्कालिक
जीविकाको आधार कृषि र पशुपालन प्रति राजकीय गम्भिरता प्रस्टिन्छ । कृषि र
पशुपालन संस्कृतिलाइ उन्नतीशिल बनाउने उपक्रमको रुपमा लिनु पर्ने हुन्छ ।
मिथिलामा कृषि संस्कृति जीवनको मुख्य आधार
थियो । राजाले अकालग्रस्त जनताको मूत्तिmको लागी पण्डितहरुद्वारा दिएको
अवधारणाका आधारमा हलेष्टि यज्ञ गरेका थिए । यो पण्डितहरुले निकालेको उपाय
थियो । यही द्वारा उहाँले हलेस्टी यज्ञको स्वीकार गर्नुभयो ।
त्यही जनक वंशले यहाँ मानव सभ्यताको विकास
गरेको छ । त्यसमा पनि उल्लेखनीय एउटा घटना म यहाँ राख्न चाहन्छु । जनक
वंंशले बावन्न पिढीसम्म शासन मिथिलामा गरेका थिए । जनक वंशका अन्तिम राजा
कराल थिए । करालको विषयमा के कुरा प्रचलित छ भने उहाँको शासन जनताको
विद्रोहबाट अन्त्य भएको हो । उनले एउटी महिलासँग दुव्र्यवहार गरेकै कारण
जनताद्वारा विद्रोह भयो र त्यो विद्रोहमा करालको हत्या भयो । तात्कालीक
अवस्थामा पनि एउटा त्रूmर अन्यायी शासकलाई जनताले सिकाएको सवक मिथिलाको
जनताको चेतनाको स्तर उच्चकोटीको रहेको प्रमाण दिन्छ ।
तेस्रो अभ्यास स्थलको रुपमा मिथिलाको
महत्व झन बढन जान्छ । संसारमै गणतन्त्रको पहिलो अभ्यास पनि मिथिलामै भएको
हो । बज्जी संघको एउटा अङ्गको रुपमा गणतन्त्रको प्रारम्भिक अभ्यास पनि
मिथिलामा भएको थियो । जनताले निर्वाचनद्वारा आफ्नो शासक चुन्ने विधिको
विकास त्यहीबेला भएको पाइन्छ ।
समयानुकूल शासन परिवर्तनको अभ्यास ।
निरंकुशतालाइ तात्कालीन मिथिलाले पनि अस्वीकार गरेको हो । यी तीनवटा घटनाले
जनस्वर र जनआवश्यकता अनुसार परिवर्तन आवश्यक हो भने तथ्यलाइ स्थापित गर्छ ।
परिवर्तनलाइ आत्मसात नगर्ने श्त्तिm अथवा समाज पतनको अन्धयारोमा विलिन
हुन्छ ।
हामी यसै अवस्थाबाट विकसित हुँदै यहाँसम्म
आइपुगेका छौँ । मानव सभ्यताको विकास क्रममा सकारात्मक र नाकारात्मक धेरै
परम्पराहरु विकसित भएका छन । पर्व, उत्सव, धर्म, संस्कृति आचार व्यवहारका
रुपमा जुन चिजलाइ हामी अभिन्न मान्दछौ त्यसलाइ यही रुपमा ग्रहण गर्ने कि
नगर्ने ? अहिले त्यसको रुप परिवर्तन हुनु पर्छ वा पर्दैन ? हामी त्यसै
प्रश्नको उत्तर खोज्न यहाँ छलफल गरिरहेका छौ ।
यस विषयमा कुरा गर्दा हाम्रो आवश्यकता
हाम्रो चुनौती र हाम्रो चेतनाले धेरै कुरालाई निर्देशित गर्छ । हाम्रो
दर्शन पनि त्यसभित्र पर्दछ । हामी कुन दर्शनको प्रभावमा छौँ । कुनै चिजलाई
हेर्ने हाम्र्रो दृष्टि कस्तो छ । जस्तो आँखा हामी सँग छ, कुनै वस्तु अथवा
विचारलाइ त्यसै रुपमा हेर्छौँ र विश्लेषित गर्छौ । हाम्रो सन्दर्भ वोधको
कुरा पनि त्यहीबाट निर्देशित हुन्छ । अर्थात् हामी पर्व त्योहारलाइ उत्सवको
रुपमा हेर्ने अथवा कर्मकाण्डीय प्रयोजनको रुपमा हाम्रो विमर्श त्यही
केन्द्रित हुनु पर्दछ ।
हाम्रो समाजमा पर्व त्योहारलाइ उत्सवको
रुपमा मान्ने परम्पराको विकास भएको छ । यसका धेरै कारण छन् । पूजाको
संस्कृतिलाई हेर्दा दुइवटा कुरा देखेको छु एक जोसँग हामीलाई भय हुन्थ्यौ
त्यसलाई हामी पूजा गथर््यौं अर्को जसले हामीलाई सहयोग गथर््यो त्यसको पूजा
गर्दथ्यौं । अर्थात् हाम्रो कृषिजन्य जीवन पद्धति थियो । इन्द्रलाई वर्षाको
देवताको रुपमा पूजा गर्दछौँ । ३३ करोड देवताको कुनै न कुनै रुपमा पूजा
भएको हामी पाउँदछौँ । घरमा एउटाको पुजा हुन्छ ,वाहिर अर्कोको पुजा हुन्छ ।
हामी खास समयमा खास देवताको पूजा गर्दछौँ । हाम्रो सहयोगीको रुपमा पूजा
गर्ने देवताहरुको रुप परिवर्तन भएको छ । हाम्रो श्रम र कृषि निर्भर जीवनमा
श्रमको बजारीकरण सँगै देवताका स्वरुप र पूजन विधि पनि परिवर्तन भएका छन ।
यहा म दशैको वारेमा थोडै कुरा राख्दछु ।
दशैं मातृसत्ताको स्वीकारोत्तिm हो । पुरुष योद्धाहरु राक्षसबाट पराजित
भएपछि महिलाको नेतृत्वमा विजय प्राप्त भयो । दशैंलाइ रामायणकालीन राम रावण
युद्धको विजय सँग पनि जोडेर हेर्ने गरिएको छ । तर नेपाली समाजमा दशैं
संस्कृतिक उत्सवको सवभन्दा ठूलो चाडको रुपमा मनाइन्छ । धर्म, साधना र तपको
एउटा माध्यम यस पर्वलाइ मानिए पनि आम जनताको निजी कार्यव्यपारमा पनि यस
पर्वले महत्वपूर्ण ठाउँ ओगोटेको छ । जीविकाको लागी आधार र संधर्ष
परिवर्तनशील हुन्छ । घर बाहिर कामको खोजीमा जानु पर्ने वाध्यता, परिवारजन
सँग टाढिनुपर्ने पीडादायी अवस्था हाम्रो समकालीन समाजको यर्थाथ हो । यस्तो
अवस्थामा कुनै अवसर खोजी हुनु स्वभाविक हो जसमा सम्पूर्ण परिवारजन सँगै
बसेर खाने, पिउने, रमाइलो गर्ने र आशिष ग्रहण गर्ने समय जुडोस । त्यसै
अवसरको रुपमा दशैं नेपालमा विकसित भएको छ । यसका नराम्रा पक्ष पनि छन होला
तर यसलाइ स्वभाविक विधिका माध्यमले परिवर्तनतिर लैजानु आवश्यक छ ।
दशैं मिथिला क्षेत्रमा पनि प्रमुख चाडको
रुपमा मनाइन्छ । यी तमाम सकारात्मक पाटाका सँगै केही पृथक रुप मिथिलाको
दशैमा देखिन्छ । खासमा केही वर्ष यता पूजालाइ प्रर्दशन र मनोरञ्जनको
माध्यमको रुपमा प्रयोग गर्न थालिएको हो । मूर्ती निमार्ण, सजावट तथा अन्य
तात्कालीन संरचनाहरुको निमार्णमा अत्याधिक खर्च गर्ने प्रचलन बढदो छ ।
मनोरञ्जनको नाममा आफ्नो संस्कार र संस्कृति भन्दा पृथक अश्लिल र
अपसंस्कृतिलाइ प्रर्वधन गर्ने कार्य पनि भइरहेको छ ।
दशैंको वेला लोकपक्ष र संस्कृतिको नाउँमा
मध्ययुगिन अन्धविश्वास झन बलियो रुपमा देखा पर्दछ । तन्त्र, धामी झात्रmी र
वोक्सीको कुरिति त्यति बेलै आकार ग्रहण गर्छ । यसले समाजिक ढाँचालाइ
नराम्ररी प्रभाव पारेको छ । अर्थिक र सामाजिक रुपमा साम्र्थयवानहरु आफना
शत्रुलाइ पीडा दिन अनधविश्वासलाइ माध्यम बनाएका छन । सामन्ती दमनचक्रको
यस्ता खाले प्रयोग पर्वको रुपलाइ नै कुरुप बनाउँछ, त्यसैले परिवर्तनकामी
शत्तिmहरु यस्ता परिवर्तनको पक्षपातीको रुपमा उभिनु पर्छ ।
दिपावलीको कुरा गर्दा यो वर्षाको अन्त र
शरद्को आरंभसँगै दिपावली मनाउने गर्दछौँ । वर्षाजन्य झारपात, बिग्रे
भत्केको संरचना यस समयमा सुधार र मर्मत गर्ने गर्दछौँ, अर्कोतर्पm
दिपावलीमा गरिने द्विप प्रज्वलन वैज्ञानिक सम्मत देखिन्छ । एकै पटक सबै
ठाउँमा बत्ती बाले उज्यालोले मानवलाई हानी पु¥याउन सक्ने जीव जनावरहरुको
अन्त्य हुन सक्दछ ।
छठको कुरा गर्दा, यस पर्वले स्थानीय
उत्पादनलाई महत्व दिएको पाइन्छ । छठमा प्रयोग गर्ने ठकुवा, घुसबा, निम्बु,
केला, सबै स्थानीय उत्पादन हुन् । अहिले स्याउको प्रयोग गर्न थालिएको छ ।
नरिवलको पनि प्रयोग हुन थालेको छ । त्यो चाहिँ अहिलेको वाजरीकरणको प्रभाव
हो । भूमण्डलीकरणको प्रभाव कुनै न कुनै रुपमा हामीमा परिरहेको छ । विगतलाई
हेर्दा छठमा प्रयोग गर्ने सबै उत्पादनहरु स्थानीय हुन्थयो । छठ भनेको सूर्य
उपासना हो । सूर्यको प्रकाश ९क्गल दबतज० पनि हाम्रो लागि जरुरी छ । यसले
हामीलाई चर्म रोगबाट मुत्तm गर्ने विश्वास गर्छौ ।
रवि पावनि अर्थात पर्व छठको दिनबाट सुरु
हुन्छ । यो आरोग्यको लागि गरिन्छ । जाडोबाट मुत्तिm पाउन सूर्यलाई आराधना
गर्ने पूजा गर्ने मान्यता छ । किनकि छठसँगै हामी जाडो मौसमतिर गइरहेका
हुन्छौँ ।
तिला संत्रmान्तिमा जाडो तरुण रुपमा आइसकेको हुन्छ । हाम्रो मौसमी उत्पादन
तिल, गुड, मुरही, चिउरा कै यस पर्वमा प्रयोग गरिन्छ । यस पर्वमा खिचडीको
प्रयोगलाइ प्रमुखता दिइएको छ । खिचडीमा प्रयोग हुने दाल, घ्यू, चामल,
अत्याधिक उपलब्धीको यो मौसम हो । यसले शरीर तताउने काम गर्छ । जाडोको
प्रभाव न्यून गर्छ । अर्थात यसमा प्रयोग गरिने प्रसाद र खानेकुरा जाडो
समयको लागी उपयूक्त मानिएको छ ।
हाम्रो आमाहरुले गर्ने पर्व जीतियाको
बारेमा केही कुरा राख्न चाहन्छु । यो पर्व छोराको दिर्घायूको लागि
आमाद्वारा गरिने पर्व हो । यसका प्रावधान अत्यन्त विकट छ । अत्यन्त नियम
निष्ठा र कठिन साधनाको यो पर्व वंश वृद्धिमा छोराको महत्वलाइ नै स्थापित
गर्छ । महिलाको हठयोग र निष्ठाको यो पर्व छोरी जातीको पारिवारिक संरचनामा
महत्वहीन स्वरुपको जीवित साक्षी हो । मिथिला समाजमा रहेका लिंगिय भेदको
धार्मिक सांस्कृतिक रुप । तर यसका केही प्रगतीशिल पाटाहरु पनि छन । देवता
सँग दन्दका कारण विश्वामित्रले नयाँ सृष्टि रचना गरेका थिए । सृष्टी
संचालनका लागी उनले चार वटा अन्नको सिर्जना गरेका थिए । त्यसमा कोदो,
गम्हरी, आउस,जौ पर्दछन् । हाल त्यसलाई अन्नको रुपमा लिइन्छ । तर मिथिलाको
समाज यसलाइ कुअन्न भनिने गर्दथ्यो । यस्तो अन्न जसको प्रयोग अनुष्ठानिक
कार्यहरुमा हुँदैन । देउताको प्रसाद बनाउनु हुँदैन । देवतालाई चढाउन प्रयोग
गरिनु हुँदैन ।
दस्तावेज
तर जीतिया पर्वमा कोदोको रोटी पकाइन्छ ।
अपवित्र मनिने माछाको प्रयोग हुन्छ । मूल कुरा के भने धार्मिक
मान्यताअनुसार कुअन्न भनिएका अन्नहरु यस पर्वमा देउतालाइ पनि चढाइन्छ किन त
? यो पर्व खास गरी भाद्र महिनामा पर्दछ । भदौ महिना मडुवा (कोदो) र माछा
उत्पादन हुन्छ । तर त्यो समयमा बजार विकसित भएको थिएन । यस अवस्थामा यी
उत्पादनको उपयोगको लागि जीतिया पर्वसँग जोडिएको हुनसक्छ । त्यसलाइ आस्थासँग
जोडियो । धर्म सँग जोडियो । यसरी हेर्दा यो आन्तरिक बजारीकरणको उदाहरणको
रुपमा लिन सकिन्छ । र अर्को धार्मिक कटट्रताले छोइने मान्यतालाइ नराम्ररी
प्रभावित गरेको छ । अन्नलाइ दलित बनाउँने प्रथाको यो पर्वमा अन्त हुने
भएकोले यसलाइ लोकजीवन संस्कृति र उत्पादनको महत्वलाइ स्वीकार गर्ने पर्वको
रुपमा बुझनु पर्ने हुन्छ ।
पान, मखान र माछालाइ मिथिला संस्कृतिको
प्रतिकको रुपमा मान्यता दिइएको छ । यी वस्तुहरुको सगुनको रुपमा प्रयोग
गरिन्छ । यसका पछाडि उपलब्धता र बजारीकरणको सवाल जोडिएको छ । मिथिला सिमसार
क्षेत्र भएकोले यी तीन वस्तुको उत्पादन अत्याधिक हुन्छ । यसलाई कसरी खपत
गर्ने ? वजार विस्तार नभइसकेको अवस्थामा आफना उत्पादन खपत गर्न ठूलै समस्या
थियो । उपभोत्तmा चिन्हित भइसकेकोे थिएन र उत्पादनलाइ वजारसम्म पुरयाउने
साधन पनि थिएन । यस्तोमा आन्तरिक उपभोत्तmालइ लक्षित गरेर आर्थिक रणनिति
निमार्ण गर्नुलाइ दुरदर्शी सोच मान्नु पर्दछ । उत्पादनलाइ संस्कारसँग
जोडनुले अर्थ व्यवस्थालाई स्वाभिमानी र चलायमान बनाएको हो ।
मैले मिथिलाको केही पर्व त्योहारको मात्रै
चर्चा गरेको छु । यसमा धर्म, अध्यात्म, संस्कार संस्कृति, उत्पादन , रितु
परिवर्तन सँग सम्वन्धित असंख्य पर्वहरु मध्ये मैले उदाहरणार्थ केही खास
पर्वको चर्चा गर्न भ्याएको छु । पहिला पनि उल्लेख गरिसकेको छु,, अर्यावर्त
भित्र मिथिलामा मानव सभ्यताको विकास प्ररम्भमै भएको र त्यसपछि खासै अवरोध
पनि नआएको हुनाले त्यहाँ अनन्त सम्पदा हुनु स्वभाविक हो । मान्छेमा
आवश्यकताले अनुभवजन्य ज्ञानहरु दिएको छ । सभ्यता विकासको क्रममा भोग्नु
परेको समस्या र संधर्षबाट संस्कृति निमार्ण हुन्छ । यसक्रममा धेरै चिज
प्रचलनमा आउँछ र धेरै विलिन पनि हुँदै जान्छ । परम्पराको रुपमा विकसित चाड,
पर्व र उत्सवमा पनि सकारात्मक र नाकारात्मक पाटा हुन्छन । आजको बदलिंदो
समयमा यी सांस्कृतिक, धार्मिक परम्परालाई कसरी हेर्ने ? बदलिंदो समय र
हाम्रा चुनौतीका बीचमा हामीले हाम्रा संस्कृतिलाई हेर्ने सही धारणा बनाउन
सकेनौ भने हामी चेतनाको स्तरमा जड हुन्छौ ।
मिथिलाको समाजमा धर्मको गहिंरो प्रभाव छ ।
धर्मसँग असम्विन्धित विषयलाइ पनि धर्मसँग जोडने प्रक्रिया तिव्र छ । विगत
केही दशकमा पर्व, त्योहार र उत्सवलाइ धार्मिक आवरण दिएर व्याख्या गर्न शुरु
भएको छ । धार्मिक कट्टरता तिर मिथिलाको समाजलाइ लैजाने प्रयत्न पो हो कि
शंका उब्जिन थालेको छ । अन्यथा विगतमा अत्यन्त उदार समाजको रुपमा विकसित
भएको हो । हिन्दु धर्म भित्रै पनि धेरै सम्प्रदाय र पन्थहरु छन जसलाइ
एकअर्कालाइ उदारतापूर्वक स्वीकारर्दैन । तर मिथिलामा थोडै फरक देखन्छ ।
हिन्दु धर्मको तिनवटा मुख्य सम्प्रदाय वैष्णव, शैव र शाक्त मिथिलाको एउटा
परिवारमा हामी भेट्छौै । आँगनमा तुलसी हुन्छ जुन वैष्णवकोे प्रतीक हो ।
कपालमा रत्तmचन्दन अथवा रातो सिन्दुर लगाइन्छ त्यो शाक्तको प्रतीक हो ।
शाक्तकै अर्को रुप घरभित्रै बोका बलि दइने चलनको रुपमा हेर्न सकिन्छ ।
महादेवको प्रत्येक घरमा नियमित पूजा गर्छ त्यो शैवको प्रतीक हो । तीन वटै
सम्प्रदाय एउटै घरमा सम्मानपूर्ण स्थान पाएको छ । यो भनेको सामाजिक र
धार्मिक उदारताको संस्कारबाट विकसित भएको हो ।
अन्तर धार्मिक सम्वन्धको मामिलामा पनि
मिथिला उदार नै देखिन्छ । मुख्यतः हिन्दु र इस्लाम धर्मावलम्वीहरुको सधन
वसोवास रहेको मिथिलामा केही पर्वलाइ द्बै समूदायले अत्यन्त सम्मानपूर्वक
आत्मसात गरेको छ । छठि मुसलिम समूदायले पनि मनाउने गरेको पाइन्छ । त्यसैगरि
मुसलमानहरुको पर्व ताजिया हिन्दू र मुसलमान दुबै समूदायले उत्साहपूर्वक
मनाउने गरेका छन । यसको अर्थ के हो भने धार्मिक र सांस्कृतिक सहअस्तित्वलाइ
स्वीकार गर्ने मिथिलाको मौलिक चरित्र हो ।
संचारको विकासले संसारलाइ एउटा गाउँमा
रुपान्तरण गरिसकेको छ । वैश्वीकरणको प्रभाव मिथिलाको घर आंगनमा पनि पुगेकै छ
। यस्तोमा उग्र फासीवादी चिन्तन पर्व र धर्मको माध्यम बनाइ सजिलै छिर्न
सक्छ । हालै भारतको दलित विद्वान् चिन्तकले देवतालाई रङ्गको आधारमा
वर्गीकरण गरेर लेख लेखेका थिए, । जसमा दुर्गाको रङ्ग गोरो हो त्यसैले त्यो
अभिजात्य वर्गको देवी हो । कालीको रङ्ग कालो हो त्यसैले काली गैर अभिजात्य
(दलित) वर्गको देवी हो । आज यसरी बहस सुरु गरिएको छ । मैले भन्न खोजेको के
भने अब देवताहरुलाई जातीय र रङ्गको आधारर्मा व्याख्या गर्न थालिएको छ ।
लक्ष्मीलाई भौतिक सम्पदाकी र धन दौलतकी
देवी भनेर पूजा गरिन्छ । सम्पन्नताको लागि भौतिक सम्पदाको स्रोतको रुपमा
पूजा गरिन्छ । लिङ्ग विभेदकालमा लक्ष्मीलाइ सुन्दरताको लागि पूजा गरेको
पाइन्छ । त्यस समयमा धनको लागि अग्नी, अश्वनीकुमार, इन्द्र र यक्षलाई पूजा
गरिन्थ्यो । पछि कृषि कार्य र उत्पादनमा महिलाको योगदान हुन थालेपछि
महिलालाई धनको देवीको रुपमा पूजा गर्ने प्रचलनमा आयो र लक्ष्मीलाइ धन
देवीको रुपमा पूजा गर्न थालियो ।
पछि पुराण कालमा आएर समाजमा पितृसत्ताको
स्थापना भयो । जसले सम्पत्तिमा पुरुषको हकलाई स्थापित गरिदियो । यसपछि
लक्ष्मीको स्वरुपमा परिवर्तन आएको पाइन्छ । इश्वरीय प्रतीक अर्थात्
विष्णुको अर्धाङ्गिनीको रुपमा । सर्वशत्तिmमान् विष्णुको अर्धाङ्गीनी भएपछि
इश्वरीय प्रतीकको रुपमा लक्ष्मीको पूजा गर्न थालिएको पाइन्छ । अहिले जहाँ
भोटको राजनीति सुरु भएको छ, समानताको कुरा उठ्न थालेको छ । सम्पतिमा समन
हकको अवस्था निमार्ण भएको छ, यसबेला लक्ष्मीको कस्तो स्वरुप हुने हो आउदो
समयले निधारर्ण गर्ला ।
अहिले हामी जनवादी संस्कृति निर्माणको
प्रत्रिmयामा रहेको अवस्थामा कसरी पर्व त्योहार र देवी देवताको रुप
परिवर्तनको प्रक्रिया लिएर अगाडी जाउँला हाम्रो विमर्श त्यही केनिद्रत हुनु
पर्ने हो ।
तर मैले महाकवि कालिदासको उक्ति यहाँ
उल्लेख गर्न चाहन्छु , उहाँले भन्नु भएको छ, उत्सव प्रियः मानवाः ।
स्वभावले नै मनुष्य उत्सव प्रिय हुन्छ । उत्सवको उद्गम सामूहिकतो हो ।
सामूूहिकतामा दुःख बाडिन्छ । भय त्रास हराउँछ र सुखको अनुभूति हुन्छ । हामी
कर्मकाण्डीय र कट्टर धार्मिकता भन्दा टाढा रहेर आफनो विविधतापूर्ण
संस्कृति भित्रको सुन्दरतालाइ स्वीकार गरौं । उत्सवीय जीवनदर्शन भित्र
कुरुपतालाइ पन्छाउँदै नयाँ सौन्दर्यको सिजर्ना गरौं ।
(आधारशीला कम्युन बर्दिबासमा आयोजित नयाँ
नेपालमा नयाँ संस्कृति विषयक कार्यत्रmममा मिथिलाको चाडवाड विषयमा
लेखकद्वारा व्यक्त गरिएका मन्तव्य । ) Savar : http://sahityasangraha.com/2018/07/13/%e0%a4%ae%e0%a4%bf%e0%a4%a5%e0%a4%bf%e0%a4%b2%e0%a4%be%e0%a4%95%e0%a5%8b-%e0%a4%9a%e0%a4%be%e0%a4%a1%e0%a4%aa%e0%a4%b0%e0%a5%8d%e0%a4%b5/
आश्विन पूणिर्माको दिनमा आयुर्वेद विद्याद्वारा एउटी बाँझी गाईबाट दूध
दुहाएर खीर बनाई गाउँलेहरूमा वितरण गराएको उल्लेख पाइन्छ । त्यसले निकै
टाढाटाढासम्म उनको प्रसिद्धी भएको थियो । पलबैयाको राजा धर्मपालको एकमात्र
छोरा परशुरामको सर्पदंशले अकाल मृत्यु हुन गएर निकै कोलाहल मच्चिएको थियो र
कुनै उपाय नदेखेर जब अन्त्यमा दाहसंस्कारको लागि मसानघाटतिर लैजाने तयारी
हुन लागेको थियो, त्यो कोलाहल सुनेर बाबा गणिनाथले त्यसलाई रोकेर नजिकैको
झाडीबाट एउटा वनौषधि ल्याएर दिए । त्यो लगाउनासाथ राजाको छोरा पुनर्जीवित
भए । त्यस घटनाले राजा निकै खुसी भएर आफ्नो राज्यको आधाभाग चौध सय बिघा
भूमि बाबालाई चढाइदिनुभएको थियो ।