मिथिलाको संस्कृति बन्दै पान

वीरेन्द्र रमण
जनकपुर।
जनकपुरको राम चौकमा,शिव चौक सहित विभिन्न चौकहरुमा रहेको पान पसलमा पान खानेको लागि भुइचो लाग्ने गरेको छ। राम चौकमा पान खान आएका श्याक प्रसाद साहका अनुसार खान खाएपछि पानी नखाने नहुने भएको छ। तर बिच बिचमा समेत उनले पान खाने गरेको बताउछन । उनका अनुसार दिनमा कम्तिमा पनि ५ खिल्ली पान खाने गरेको बताउछन ।
उनि मात्रै नभएर प्रत्येक साझ पान खाने पुग्ने गरेको मा श्याम जस्तै हरि मण्डलको समेत अनुभव रहेको छ । उनका अनुसार करिब आफुले १० वर्ष देखि नियमति पान खान थालेको बताउछन । सबै भन्दा बढि र मिथिलामा कोजाग्रत पुर्णिमा दिनमा पानको बिक्री हुने गरेको छ। सो दिन कहिले पनि पान नखानेहरु समेत पान खाने गरेका छन। त्यो दिन भगवानलाई समेत पान चढाउने गरेको छ। अहिले परापुर्व काल देखि मिथिलाको संस्कृतिक पहिचान नै पान बनेको छ।
भोजभतेरमा मात्रै होइन धर्मका रुपमा पनि पानको प्रयोग हुदै आएको पाइन्छ । धर्मशास्त्रमा पानकलाई शुद्ध र पवित्र मानेर देवतालाई पनि चढाइन्छ । अष्टलक्ष्मी,गणेश,भैरव,जगदम्बाको पुरा र पितृश्रद्धामा पान चढाइन्छ ।सादा पानलाई औषधिका रुपमा प्रयोग गरिन्छ तर यश्रस्तो पान खाने कमै हुन्छन । जर्दा पानमा सुर्ति धेरै हुने भएकोले यो स्वास्थयका लागि हानिकारक हुन्छ । तर अम्मलीहरु जर्दा पान नै रुचाउछन ।
जनकपुरको राम चौकमा पान पसल गर्दै आएका रंजित भण्डारीका अनुसार पानको पात भारतबाट नै आयत गरिन्छ ,पानको लागि आवश्यक पर्ने सामग्रीहरु समेत भारतबाट नै आउने गरेको छ। उनले दैनिक ३ हजार रुपैया सम्म पान बेच्ने गरेको बताउछन । राम चौकमा साभ्m उनको पसलमा पान खानेको घुइचो लाग्ने गरेको छ। विशेष गरेर जनकपुरमा मिठा र बंगला पान बढि मात्रामा बिक्री हुने गरिएको छ। जनकपुरमा मात्रै करिब १ हजार पान पसल रहेको छ। पान संस्कृत भाषाको ’पर्न शब्दबाट आएको हो जसको अर्थहुन्छ ’पात अथवा प्र्वाँख’ । सुर्तिलाई पानको पातमा बेरेर तयारपारिने मनोत्तेजक खादयपदार्थ हो । साधारणतया पान मुखमा राखेर चपाउँदै रसखाने अथवा थुक्ने गरिन्छ भने अन्त्यमा पुरै निल्ने वा थुक्ने गरिन्छ । पान विभिन्न तरिकाले तयार गरिन्छ । पान तयार गर्दा पातलाई टासेर राख्न चुनको लेदो प्रयोग गरिन्छ । केही दक्षिण एशियाली देशहरुमा सासलाई ताजा राख्न पनि प्रयोग गरिन्छ ।आर्युवेदका जानकारहरुका अनुसार पानमा औषधि गुणहरु समेत रहेको हुन्छ ।
पानले मुखको शोभा बउछ। स्वतरलाई सुरिलो पार्दछ । खास गरेर गायकहरु पान खानमा परांग हुन्छ । उनिहरु पान नखाई बस्न समेत सक्दैन । पान पनि मैथिली संस्कृउतिको पर्यावाची शब्द भएको संस्कृतिविद राम दयाल राकेश बताउछन । उनका अनुसार मैथिल नारी र पुरुष दुवैले पान खने गदर्छन । मैथिली सुस्कृतिमा स्शस्ीत्र पान अखानु सभ्य र सुसंकृत हुनाको परिचायक हो भन्ने ठान्छन ।अचेल स्शीत्र लिपिस्टीकको प्रयोग गरेृर ओठ रातो बनाउने गर्दछन तर पहलिेका स्त्रीहरु पान खाएर आफनो ओठको नैसर्गिक लालिामा बणउने गदथे रपान र्खाएपछि कामोत्तेजनमा वृद्धि हुने र स्मरण शक्ति समेत हुने जानकारहरुको कथन रहेको छ।
त्यसा
त विहेको सुगनामा पनि पान लैजानु शुभ मानिन्छ । घरबाट कतै जादा पान खाएर हिडदा साइत पर्ने विशवास पनि गरिन्छ ।यसको प्रयोग औगाधिका रुपमा पनि हुन्छ । आयुर्वेद चिकित्साका पिता धन्वन्तरीले पानमा १ सय ५ गुण हुने बताएका छन। उनका अनुसार खानपानपछिको पान अम्मल मात्र नभई पान क्रियाको सहयोगि हुन्छ ।रुघाखोकी,सर्दी र रक्त विकारमा पानलाई उत्तम मानिन्छ ।
पान खेतीको लागि नेपालका तराईका जिल्लाहरुमध्ये झापा,मोरंग,सुसनरी,सप्तरी,सिरहा आदि जिल्लामा २०४४ साल देखि कृषकहस्तरमा लगाउदै आएको पाइन्छ । यसको खेतीको लागि उष्ण प्रदेशीय जंगल क्षेत्र उपयुक्त मानिएको छ। हाम्रा कृषहरुले अन्य खेतीमा लगाउने केही खर्च र श्रम पान खेतीमा लगाउने हो भने कृषकको आर्थिक समुन्नती हुने मात्र नभई मुलुकको अर्थतन्त्रमा ठुलो सघाउ पुयाउने निश्चित छ।
पानको पात मुख्यत खानको लागि प्रयोग गरिन्छ । यसले पाचन क्रियालाई सघाउ पुयाउछ । पानको पातमा भिटामिन बि र सि हुन्छ । पानको पात कलेजो,मस्तिष्क ,मुटुको रुपमा लिइन्छ । पानको पातको लेप अनुहारमा सौन्दर्यको रुपमा लगाउने चलन छ। हिन्दुधर्मालम्बीहरुले यसलाई कुनै पुजामा पानको पात र सुपारी प्रयोग गरेको पाइन्छ भने आर्थिक रुपमा साना कृषहरुको आय आर्जन गर्ने मुख्य श्रोतको रुपमा पाइन्छ ।
हालसम्म जानकारी अनुसार पातका ६४ जातहरु भारतमा पाइएका छन । ती मध्ये प्रमुख जातहरु देशी ,काली,रायटेक आदि महाराष्टमा । हालसम्म जानकारी अनुसार पातका ६४ जातहरु भारतमा पाइएका छन् । ती मध्ये प्रमुख जातहरुः देशी, काली, रायटेक आदि महाराष्ट्रमा । साँची, मिठु (मिठा पत्ता), जहाजी र वंगला पान आसाम र पश्चिम बंगलामा, देशी देशावरी, कपुरी, मधही, वनारसी, कलकतीया बंगलापान उत्तर प्रदेशमा लगाइन्छ । नेपालमा हासम्म लगाइएका जातहरुमा देशी, बंगला, संचारी र मिठापत्ता पान लगाइन्छ ।पान खेतीका लागि उपयुक्त हावापानी भएको ठाउँमा थोरै जमिन हुने साना
कृषकहरुका लागि दीर्घकालीन आयश्रोत बन्न सक्ने तथ्यलाई नकार्न सकिदैन । भारतको पश्चिम बंगाल राज्यका कम जग्गा भएका पान खेती
गर्ने कृषकहरुलाई लिन सकिन्छ । पान खेतीमा स्थानीय श्रोत पारिवारिक श्रमको सदुपयोग वर्षभरि नै गर्न सकिन्छ । नपे ालका े झापा जिल्लामा विगत २ दशकदेि ख पान खते ी गर्द ै आएका कृषकले प्रति कठ्ठा (१.५ रो.) सरदर रु. १२–१५ हजारसम्म खुद मुनाफा
पाएका े बताउछँ न ् । पान खते ी गर्न े ठाउहँ रुमा भारतका े बगं ाल, विहार, उत्तर प्रदेश र दक्षिणमा महाराष्ट्र, केरला आदि ठाउँ अग्रणी स्थानमा पर्दछ । पश्चिम बंगालको २४ परगना, हावडा, हुगली, मिदनापुर, विरभूम र मुर्शीदावाद जिल्लाहरुमा पान खेती केन्द्रित पाइन्छ । यस बाहेक उत्तर बंगाल र आसाममा रुखका छेउमा पानका लहरा रोपेर पानको पात उत्पादन गरिन्छ । जसलाई स्थानीय भाषामा कचपान पान भनिन्छ ।
नेपालमा पनि केही समय अघिदेखि तुलनात्मक दृष्टिले थोरै क्षेत्रफलमा भएपनि झापा जिल्लाको शनिश्चरे, मोरङ्गका लेटाङ्ग, मधुमल्ला, सुनसरीको
पञ्चकन्या र श्रीपुर तथा सप्तरी जिल्लामा व्यावसायिक स्तर परीक्षणको रुपमा पान खेती गर्न थालिएको पाइन्छ । पानको लहरालाई छाँया (छहारी) बढी र सामान्य तापक्रम १०–३५ डि.से., बढी आद्रता, केही दिनको अन्तरालमावर्षा १५००–१८०० मि.मि. र निम्न प्रकाश पुञ्ज चाहिन्छ । यस्तो हावापानी
भएको ठाउँमा पान राम्रोसँग फस्टाउँछ । यसको खेती समुन्द्र सतहदेखि ९०० मिटरको उचाईसम्म हुनसक्छ । उष्ण प्रदेशीय जंगल क्षेत्रमा ठण्डा छहारी, आवश्यक आद्रता र अटुट रुपमा माटोमा चिस्यान हुने हुँदा पनि खेती प्राकृतिक अवस्थामा गर्न सकिन्छ । तर अन्य क्षेत्रमा पान खेती गर्दा बगैचामा आवश्यक छाप्रो, घेरा
वेरा, सिँचाइ आदिको व्यवस्था गरी उपयुक्त वातावरण बनाउनु पर्छ । तातो शुष्क हावाले लहरामा भएका कलीला पातको टुप्पा डढाईदिन्छ र ओइलाउँछ । ज्यादै चिसो हावा र तुषारोले पात झर्दछ ।