लामो समयसम्म पूर्पक्षका लागि बन्दीहरु कारागारमा Barel suga
लामो समयसम्म पूर्पक्षका लागि बन्दीहरु कारागारमा
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, कार्तिक १३ गते 2068
अदालतका ढिलासुस्ती सहित विभिन्न कारणहरुले गर्दा लामो समय सम्म बन्दीहरुलाई पूर्पक्षका लागि कारागारमा बस्नुपर्ने वाध्यता रहेको छ । जसका कारण एकातर्फ उनीहरुमा न्यायको आशा समेत मरिसकेको छ भने कारागारमा समेत कोचिनुपर्ने वाध्यता रहेको छ ।
धनुषा र महोत्तरीका लागि रहेको एक मात्र कारागार जलेश्वर कारागारमा ३६९ कैदीबन्दी मध्ये अहिले २५७ जना कैदी पूर्पक्षको लागि रहेको छ । कैदीवन्दीहरु मध्ये कतिपय ६ वर्षदेखि पनि कारागारमै पूर्पक्षका लागि रहेका छन ।
मुलुकी ऐन अदालती वन्दोवस्तीको १४ नं. मा भएको कानुनी व्यवस्था अनुसार शुरु मुद्दा पैmसला गर्दा प्रतिवादी परेको वा पर्ने अवस्था पुगेको मितिबाट १ वर्ष भित्र पैmसला गर्नुपर्दछ उल्लेख छ तर महोत्तरी कारागारमा २०६३ सालदेखि १ जना, २०६४ सालदेखि ७ जना, २०६५ साल देखि १६ जना, ०६६ सालदेखि २६ जना र २०६७ असोज देखि यता सम्मको ८८ जना बन्दीहरु पूर्पक्षका लागि कारागारमा रहेका छन् ।
धनुषा सखुवा महेन्द्रनगर–३ बस्ने अमरनाथ सोनार विगत ६ वर्षदेखि डाँका तथा ज्यानमार्ने उद्योग अन्तर्गत जलेश्वर कारागारमा पूर्पक्षकै क्रममा रहेका छन् । उनी २०६३÷१०÷१८ गते देखि जलेश्वर कारागारमा पूर्पक्षकै क्रममा रहेको महोत्तरी कारागारका जेलर शोभेन्द्र ठाकुरले बताउनुभयो । जेलर ठाकुरले पूर्पक्षमा रहेकाहरुको संख्या बढी रहेको कारण कारागारमा बन्दीहरुलाई खान, वस्न समेत अप्ठयारो हुने गरेको बताउनुभयो ।
बैतडी जिल्लाको पुरचौडीहाट–९ स्थायी ठेगाना भई जनकपुर चुरोट कारखाना लिमिटेडका निर्देशक मदन बहादुर बमको जाहेरीको आधारमा उनलाई अहिले सम्म पूर्पक्षकै लागि राखिएको छ । स्मरणीय के छ भने ति मुद्दामा उनीसंगै अभियुक्त रहेका ५ जनाले सफाई पाइसकेका छन् भने एकजना अहिले जलेश्वर कारागारमै सजाय भोगिरहेका छन् । सोही मुद्दामा पक्राउ परेका सखुवा महेन्द्रनगरका विकरु भन्ने कृष्ण पुर्वेलाई ६ वर्षको कैद र १ लाख १४ हजार ७ सय २४ पचास पैसाको सजाय भइसकेको छ । पूर्पक्षकै क्रममा रहेका सोनारको समेत पैmसला भइसकेको तर उनको कैदीपूँजी आएको छैन् । सोनारले जिल्ला अदालत जनकपुरले २०६६ असार ३० गते नै फैसला गरिसकेको तर अहिले सम्म कैदीपूँजी नपठाएको जानकारी दिनुभयो । जिल्ला न्यायधिश शिव नारायण यादवको एकल इजलाशले गरेको पैmसलामा, ‘अमरनाथ साह र विकरु भन्ने कृष्ण पूर्वे डाका वारदातमा संलग्न रहेको अदालतको साविति वयान र वरामदी मुचुल्काबाट देखिँदा वरामद सामग्रीको मोल रु.७६,४८३ ।– को धनमाल आरोपित कसुर गरेको ठहरी चोरीको १४ (४) बमोजिम जनही ६ वर्ष कैद र विगोको डेढो जरिवाना हुनेछ’ उल्लेख छ’ । फैसला अनुसार कृष्ण पुर्वे र अमरनाथ सोनारको सजाय बराबर रहेको छ तर पैmसलाको दुई महिना पछि नै पुर्वेको कैदी पूँजी आए पनि सोनारको अहिले सम्म आएको छैन् ।
कैदीपूँजी नआए सम्म कारागारले कैदी बन्दीलाई पूर्पक्षकै लागि रहेको मान्ने गरेको जेलर शोभेन्द्र ठाकुरले जानकारी दिनुभयो । उहाँले सो पूँजीमै उनलाई कहिले सम्म कारागारमा राख्नुपर्ने हो सो उल्लेख रहने गरेको बताउनुभयो ।
त्यस्तै कर्तव्य ज्यान मुद्दामा पक्राउ परेका महोत्तरी सुन्दरपुरका तिनजना २०६४÷३÷२६ देखि पूर्पक्षकै क्रममा कारागारमा रहेको छ । सुन्दरपुर–९ बस्ने कैलाश मण्डललाई २०६४÷२÷२३ मा हत्या गरेको आरोप लगाउँदै मृतकका भाई विश्वेश्वर मंडलले १० माथि मुद्दा दिएका थिए । मुद्दा दिएका १० जना मध्ये ७ जना तारिखमा रहेका छन् भने ३ जना थुनामा रहेका छन् । सुन्दरपुर–९ का रामदुलार राय यादव, रामनन्दन राय यादव र विरेन्द्र राय यादव अहिले थुनामा रहेका छन् ।
त्यस्तैगरी बेलगाछी ६ का कारी साह र मंगलराणा मगर २०६४÷१०÷१७ गतेदेखि पूर्पक्षकै क्रममा कारागारमा रहेको छ । ०६४÷९÷२० गते बर्दिवास ३ बस्ने हरि प्रसाद चौलागाई सहित दुई जना जंगलमा गएको बेला अज्ञात समुहको गोली प्रहारबाट उनको मृत्यु भएको थियो भने एकजना घाइते हुन पुगेका थिए । सोही घटनामा दुई जना सहित ६ जनालाई प्रतिवादी बनाइएको थियो । जसमध्ये ४ जना अहिले सम्म फरार रहेको छ । दुवैजनालाई सोही राति प्रहरीले सोही जंगलबाट नलकटुवा १ थान, एसएलआरको गोली ३ थान र खोका १ थान सहित पक्राउ गरिएको थियो । उनीहरुलाई कर्तव्यज्यान, ज्यानमार्ने उद्योग र हातहतियार तथा खरखजाना मुद्दा चलाइएको छ ।
नेपाल बार एशोसिएशन महोत्तरीका उपाध्यक्ष विकरु यादवले अदालतको तामेली प्रक्रिया दु्रत गतीमा नभएका कारणले समेत पैmसला हुन समय लाग्ने गरेको र यसले पनि पूर्पक्षमा राख्न बढी समय लागेको बताउनुभयो । उहाँले कैद माँग दावी गरे भन्दा बढी समय पूर्पक्षको लागि नराखिनुपर्ने वताउनुहुदै पूर्पक्षमा बस्नुपर्ने थुप्रै कारणहरु रहेको बताउनुभयो । उहाँले अदालतको कार्यप्रणाली, न्यायधिश, वकिल, सरकारी वकिल, तामेली प्रक्रिया दु्रत गतीमा नहुनु लगायतका कारणहरुले बन्दीहरुलाई पूर्पक्षमा बढी समय बस्नु परेको बताउनुभयो ।
यता जिल्ला अदालत महोत्तरीका श्रेस्तेदार यामबहादुर बुढामगरले अदालतमा कर्मचारी अभावको कारण केही समस्या देखिए पनि समग्र रुपमा हेर्दा अदालतकै ढिलासुस्तीले गर्दा पूर्पक्षमा बढी समय बस्नु परिरहेको भन्न नमिल्ने जानकारी दिनुभयो । उहाँले अहिले जिल्ला अदालत महोत्तरीमा ६३ वटा दरबन्दीमा ५२ वटा मात्रै रहेको जानकारी दिनुभयो ।
उहाँले वादी वा प्रतिवादीले एउटा मुद्दामा ३–३ पल्ट पेश्की हटाउन पाइने नियमका कारण समेत समय बढी लिएको बताउनुहुदै मुद्दामा बढी मान्छे हुनु, प्रहरीले अनुसन्धानमा ढिलासुस्ती गर्नु, मान्छे समयमा नआउनु, म्याद तामेलीको क्रममा गाविस सचिव र स्थानीयको सहयोग नभेटनु र पैmसलाको अन्तिम समयमा आएर वकिलले प्रतिवादी तर्फ एउटा अर्को मुद्दा लगाउनु पनि बढी समय लिएको श्रेस्तेदार बुढामगरको भनाई थियो ।
उहाँले कर्तव्य ज्यान, ज्यानमुद्दा, ज्यानमार्ने उद्योग, शरिर बन्धक लगायतमा अभियोगपत्र दर्ता भएपछि ७० दिने वारेन्ट सहितको म्याद जारी गरिन्छ भने ३० दिन म्याद थाम्ने र सरकारी मुद्दा सम्बन्धी दफा ऐन २६ वमोजिम पुनः ३० दिन गरी १३० दिन त म्याद जारीकै हुने बताउनुहुदै त्यसपछिका अदालती प्रक्रियाहरुले ढिलो हुने गरेको बताउनुभयो ।
नेपाल बार एशोसिएशन महोत्तरीका सचिव प्रमोद कुमार साहले अब नयाँ संविधान बनिरहेको परिप्रेक्ष्यमा अदालतमा समेत केही कुराहरुलाई संशोधन गरिनुपर्ने विचार व्यक्त गर्नुभयो । उहाँले कुनै पनि अनुसन्धानको क्रममा पक्राउ परिसकेकाहरुलाई चाँडै नै न्याय दिलाउने गरी अदालतले आफ्नो प्रक्रियामा सुधार गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेकोमा जोड दिनुभयो । साहले फौजदारी मुद्दामा पक्राउ परेकाहरुलाई यति समय भित्र मुद्दा छिनोफानो गर्ने भनेर एउटा नियम बनाउनुपर्छ र यदि कुनै कारणवश त्यो समय लम्बिन सक्छ भने त्यसलाई साधारण तारेखमा राखेर मुद्दालाई अगाडी बढाउन सकिने बताउनुभयो ।
त्यस्तै अर्का अधिवक्ता विकरु यादवले कोही कुनै पनि मुद्दामा पूर्पक्षको क्रममा कारागारमा बस्छ र पछि अदालतले उनलाई सफाई दिन्छ भने त्यसको हकमा उचित क्षतिपूर्तिको व्यवस्था गरिनुपर्नेमा जोड दिनुभयो । त्यस्तै अदालतले आफ्नो म्याद तामेलीको प्रक्रियालाई पनि ढिलासुस्ती नगरी द्रुतसेवाको बनाउनुपर्ने लगायतका कुराहरुलाई अब आउने संविधानमा संशोधन गरिनुपर्ने यादवले तर्क राख्नुभयो ।
यता सदरमुकाम जलेश्वर स्थित मानव अधिकार संरक्षण केन्द्र महोत्तरीका अध्यक्ष मदनकुमार झाले बढी समय पूर्पक्षमै बस्नुपर्दा न्यायबाट आशा मर्ने बताउनुहुदै नयाँ संविधान बनिरहेको सन्दर्भमा यस्ता कुराहरुलाई संशोधन गरी अगाडी बढनुपर्ने बताउनुभयो ।
सरकारले विभिन्न अवसरहरुमा कारागारमा सजाय काटिरहेका मध्ये ५० प्रतिशत सजाय काटिरहेका मध्येबाट कारागार प्रशासनले सिफारिस गरेका कैदीहरुलाई रिहा गर्ने गरेका छन् । जिल्ला अदालत महोत्तरीमा अहिले ५० प्रतिशत सजाय काटिसकेकाको संख्या २७ रहेका छन् । जसमध्ये कतिपय ९१ प्रतिशत सजाय समेत काटिसकेको अवस्थामा रहेको छ तर पनि सरकारले उनीहरुलाई रिहा गर्ने नगरेको कारागार प्रशासनले जनाएको छ । यस वर्ष विजयादशमीको अवसरमा सरकारले जलेश्वर कारागारबाट तिनकैदीलाई रिहा गरेको जनाइएको छ ।
मधेशमा हिंसा, स्वरुप मात्रै फरक Barel suga
मधेशमा हिंसा, स्वरुप मात्रै फरक
नागेन्द्रकुमार कर्ण÷महोत्तरी
एमाओवादीको १० वर्षे जनयुद्धको त्रासदी मधेशमा अद्यापी छँदैछ । त्यसको स्वरुपमा मात्रै केही परिवर्तन आएको छ । १० वर्षे जनयुद्धमा नै मधेश आन्दोलनको विजारोपण भइसकेको कारणले पनि त्यसको असर हुनुपर्दछ । सो जनयुद्धमा नै मधेशका सपुतहरुले नेपालमा मधेशको भूभाग रहेको अवगत गराएकै हुन्, तर त्यो कुरा खसशासकहरुले नबुझेकै कारण जनयुद्धको विभिषिकाबाट मधेशले पार पाउन नसकेको हो । जनयुद्ध अगाडी नै नेपालका सपुतहरुले सदभावना पार्टीको नाममा त्यस्को हुँकार गराएकै हुन् । त्यो भन्दा पहिलाको स्थित के थियो, कस्तो थियो, त्यो भन्नै पर्देन् सबैले बुझेकै कुरा हुन् । १०४ वर्षे जहाँनिया राणाशासन होउन वा १२० वर्षे शाहीशासन होउन सबैमा मधेशको उपेक्षा गरिएको सबैलाई अवगत नै छ । मधेशलाई भारतको एक भूभाग ठान्ने मानसिकताबाट ग्रस्त तत्कालिन शासकहरुलाई १० वर्षे जनयुद्धका बाछिटाबाट निस्केका मधेश आन्दोलन र त्यसपछिको अवस्थाले मधेशको स्थितीलाई छर्लङ्ग पारेको छ । यदि त्यस्तो नभएको भए मधेश आन्दोलनको जरुरत हुन्थ्यो जस्तो लाग्दैन् । तर असह्य भए पछि वा मान्छे पौडिन नजाने पनि डुब्न थालेपछि हातखुट्टा चलाए झै मधेश अब चलायमान भएको छ । तर अहिले पनि यसलाई लक्ष्यमा पुग्न थुप्रै घुम्ती र मोडहरु पार गरेर जानुपर्ने वाध्यता रहेको छ र त्यो कुनै जादुको छडीबाट तुरुन्तै हुन्छ भन्ने सम्भव पनि छैन । तर अब यो एक न एक दिन लक्ष्यमा पुग्छ भन्ने कुरामा अब कुनै शंका छैन् । मात्रै आफ्नो लक्ष्यलाई स्पष्ट र अगाडी बढनुपर्ने युवा जमातको आवश्यकता छ । मधेश आन्दोलन पश्चात भएको संविधानसभा चुनावले मधेशवादीदलहरुलाई नेपालको चौथौ शक्तिको रुपमा उदय गराएको यर्थातता यसैको परिणाम हो भन्ने कुरा कसैबाट लुकेको छैन् । तर त्यो यर्थाततालाई पचाउन नसकेका हाम्रा मधेशका मसिहाहरु अहिले पनि आफ्नै ढोल र पिपही (डम्फा) बजाउन मस्त छन् । अहिले नै ति मधेशका मसिहाहरुले नचेत्ने हो भने एक हुँकारमै राजतन्त्र फालिए झै उनीहरुको पनि दशा तय हुने निश्चित छ ।
१० वर्षे जनयुद्ध र मधेश आन्दोलन पश्चात मधेशमा आफ्नो अधिकारको लागि थुप्रैको हत्या गरियो, अपहरण गरियो, अंगभंग गरियो । मधेशको अधिकार दिलाउन झण्डै दश दर्जन भन्दा बढी समूह त्यो पनि सशस्त्र बने, निशस्त्रको त कुनै लेखाजोखा नै छैन् । सबैले आफुलाई राजनीतिक अधिकारको लागि लडाई लडिरहेको बताउँदै आएको छ तर त्यसको आडमा दशवर्षे जनयुद्धमा आफ्नो शत्रुलाई सुराकीको आधारमा, शत्रुलाई सहयोग गरेको आरोपमा मुला काटे झै मार्ने प्रवृत्ति भने कायमै छ । तराईका सोझासाझा युवाहरु अहिले आफ्नो आवश्यकता पूर्ति गर्न, आफुलाई फेसनेवल देखाउन यस्ता अपराधमा बढी लिप्त भएको देखिएको छ । बढदो बेरोजगारी, अशिक्षा, ओरालो लाग्दो कृषिकेन्द्रित अर्थतन्त्र, प्रविधिले सामाजिक जीवनमा भित्रयाएको शान, सौकत र त्यसको सिको गर्ने युवा जमात, आर्थिक, राजनीतिकदलहरुको उपस्थिती कमजोर, बढदो बेरोजगारी समस्या, खुला सिमाना लगायतका कारणहरुले गर्दा अहिले तराई अपराधभूमिको रुपमा परिणत भएको छ । हिंसामा दिन प्रतिदिन बढोत्तरी हुदै गएको देखिन्छ । केही दिन सम्म शान्त हुने हिंसा केही दिन पछि हवात्तै बढने प्रवृत्ति छ । हिंसाका कारण जे सुकै भएपनि यसलाई कुनै पनि बहानामा क्षमादान गर्नु नितान्त गलत हो र यसलाई क्षमादान गर्नुभनेको पुनः विपत्तिलाई निम्त्याउनु हो । तसर्थ यसतर्फ ध्यान दिइनु नितान्त आवश्यक छ । लोकतान्त्रिक स्वतन्त्रता तथा मानवअधिकार संस्था (डिफ्री)ले २०६८ जेठमा सार्वजनिक गरेको तराईमा व्याप्त हत्याको शृङ्खला अद्यावधिक प्रतिवेदनले संविधानसभा निर्वाचनपश्चात २०६४ चैत देखि २०६७ साल जेठ सम्ममा तराईमा २ सय ८१ जना व्यक्तिको गैरन्यायिक हत्या भएको देखाएको छ । यो तथ्याँकले पनि हामीलाई मधेशको स्थिती र मधेशको हिंसा बारे बुझन काफी छ । दिनहुँ छापा माध्यम लगायत विभिन्न संचारमाध्यमहरुमा हत्या, अपहरण, बलात्कार जस्ता घटनाहरुको फेहरिस्त पढन सकिन्छ । त्यत्तिकै मात्र होइन अहिले तराईमा त मानवीयता समेत हराउदै गएको देख्न सकिन्छ । पैसाकै लागि आफन्तको अपहरण गर्ने, मार्ने, घाँटी छिनालेर शव नै गायब बनाउने जस्ता आश्चर्यचकित पार्ने खालका कृकृत्यहरु भइरहेको छ । यसले त तराई मुक्ति र मधेश मुक्तिका नाममा आफुलाई उभ्याएका समुहहरुलाई समेत ओझेलमा पारिदिएको छ । समूहहरु त फगतः पैसाको लोभमा परि अपहरण गर्ने, वार्गेनिङ गर्ने र छाडने गरेका छन् । अन्तिम अवस्थामा आएर मात्रै ज्यान लिने परिपाटी उनीहरुमा छ तर अहिलेको अवस्थालाई हेर्ने हो भने कसमाथि विश्वास गर्ने, कल्लाई आफ्नो संरक्षक ठान्ने ? प्रश्न समेत खडा भएको छ । जसको छायाँमा हुर्कुर्ने पर्ने हो , जसबाट आफुलाई सुरक्षित ठान्ने हो, तिनीहरुबाट नै कुन बेला कहाँ पासोमा पारिन्छ थाहै हुँदैन् । अहिले त के दाई, के भाई, के वुवा, के आमा, के इष्टमित्र, के आफन्त, के लोग्ने, के स्वास्नी सबै त्यस्तै देखिन्छ ? वर्षो आफ्नो पसिना र खुन चुसाएर हुर्काएकालाइ एक निमेषमै आफ्नो अलिकति स्वार्थको कारण मानवीयता विर्सेर मारिनु आम भै सकेको छ । जन्मनुपूर्व देखि नै गर्भमै रहेको अवस्थादेखि मानवअधिकार लागु हुन्छ भनिन्छ तर जन्मदैं त्यसलाई कुनै इनारमा फालिन्छ त कुनै उखुवारीमा । यहाँ कुनै पनि मानवअधिकारले काम गरेको भेटिदैन् । यस्तो अवस्थाको दोषी को हो त ? अब गम्भीर हुनुपर्ने बेला आएको छ । लोकतन्त्रको नाउँमा छाडातन्त्रको विगविगी भएको कारण र कानुनको कार्यान्वयन नहुने गरेका कारणले पनि यो भूमि अपराधिकरणको लागि मौलाएको हो । मार्नु जस्तो सस्तो यहाँ केही छैन् । यहाँ कसैको जिवनको मुल्य पाँच सय भन्दा माथि छैन् । भाग्य बलियो छ भने एक दुई पटक बच्न सकिएला तर अन्ततः कथा त्यही पाँच सयमा आएर टुङिन्छ । राज्यको नीति बनाउन गएका हाम्रा राजनीतिकदलका नेताहरु तथा मसिहाहरु आफै यस्मा लिप्त छन् भने आम मान्छेको के भरोसा गर्नु ? तसर्थ अब पनि यसप्रति गम्भीर नहुने हो भने मधेशको अस्तित्व खतरामा पर्ने निश्चित छ । सबै जागौं, सोचौं र गम्भिरपूर्वक यो समस्याको समाधान गरौं र अपराधीलाई कानुनको दायरामा ल्याऔं ।
देश, विकास र मधेशको प्रव ृत्त
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
देश अहिले जनकपुर जयनगर चलिरहेको रेल कै अवस्थामा रहेको छ । हरेक क्ष्ोत्र लथालिङ्ग छ । जे गरे पनि हुने मानसिकताले बास गरेको छ । राजनीतिक तवरले देश अभmै ठप्पको अवस्थामा रहेको छ । संविधान निर्माण्ा गर्न पठाइएका हाम्रा सभासदहरु अतिरिक्त लाभका लागि हदै सम्मको क ृक ृत्य गरिरहेको देखिएको छ । त्यसमा पनि मधेशका नेताहरु त अग्रपंत्तmिमै देखिएका छन् । भनिन्छ, एक्कासी कुनै वस्तुको लाभ वा खुसी भेट्यो भने मान्छे खलवलिन्छ र त्यस्तो अवस्थामा उनले हदै सम्मको काम गर्न थाल्छ, । यस्तै प्रव ृति मधेशका सभासदहरुमा देखिएका छन् । कहिल्यै जित्न आँट नगरेकाहरु एक्कासी संविधानसभामा पुगेपछि उनीहरु भासिएका हुन् र हदैसम्मका क ृक ृत्य गरिरहेका छन् । त्यत्त िमात्र होइन उनीहरु कानुनको समेत उपहास गरी आफुले जे गरेपनि हुने भन्ने मानसिकताले समेत ग्रस्त भएको देखिएको छ । गाडी नदिएको बहानामा कुटपिट गनर्े, आफ्नो परिक्ष्ाामा अरुलार्इ बस्न लगाउने, रातो पासपोर्टको दुरुपयोग गनर्े लगायतका कार्य यसैको उपज हो । त्यत्तकिै नभर्इ कुर्सीको लागि त आफ्नो पार्टी पुmटाउन समेत उनीहरुमा एकरत्त िहिचकिचाहट देखिन्न् । त्यसैले होला अहिले सम्म मधेशवादीदलहरु सिसाको टुत्रmा सरी टुत्रिmएका छन् । तर विस्तारै विस्तारै देश रेल्वेको लिकमा आइरहेको आभास भइरहेको छ । सुडान घोटालामा विशेष्ा अदालतले थालेको कामकारवाहीले गर्दा अबका दिन राम्रै गरी व्यतित हुने र न्याय अब चाँडै सबैले पाउने आशा समेत जगाएको छ । तर सो काण्डका हर्ताकर्तालार्इ केही नभएबाट र कमजोरहरु बलिका बोका बनाइएबाट अभm यस प्रति जनता भने संशकित नै छ । हाम्रा छिमेकी मुलुक भारतमा अन्ना हजारेले त भ्रष्टाचारको विरुद्ध गान्धीको शैलीमा नै अनसन थाली भारत सरकारलार्इ घुँडा टेक्न वाध्य बनायो । तर नेपालमा सो भन्दा पनि प्रभावकारी र उन्नत किसिमका अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग रहे पनि यसको कार्यान्वयन पक्ष्ा फितलो रहेका कारण्ा अब नेपालमा पनि यस्ता किसिमका गान्धीवादी आन्दोलनको जरुरत महसुस हुन थालेको देखिएको छ । राजनीतिक अवस्था डामाडोल रहेको अवस्थामा यस्ता आयोगहरुको काम कारवाहीले नै जनतामा आश, भरोसा जगाउने र यस्ता आयोगले नै मानवअधिकारको प्रत्याभूति दिर्इ दण्डहिनतालार्इ रोक्न मद्दत पुरयाउने देखिन्छ । देशमा आफै धामी आफै बोक्सीको भनार्इ चरितार्थ गर्न हाम्रो दिग्गज नेताहरु लागि परेकै कारण्ा कानुन र नीतिको हविगत यस्तो भएको छ । देशमा लागु गरिएका नीति तथा अन्तरिम संविधानलार्इ मात्रै आधार बनाएर कार्यान्वयनमा लगियो भने अधिकाँश मानवअधिकार हननका घटना रोकि दण्डहिनताको अन्त्य हुने देखिन्छ तर हाम्रा नेताहरुमा त्यस्तो मनस्थिती नरहेको देख्न सकिन्छ । आफै कारवाहीमा फस्न सक्ने र जेल जान सक्ने भएकोले नै उनीहरुले यसरी डराएका हुन् । नेताहरुले राजनीतिबाट माथि उठेर आउने सन्ततीको लागि भएपनि नजिर स्थापना गर्न चाँडै नै नीति, नियम र आयोगलार्इ कार्यान्वयनपक्ष्ामा फराकिलो तवरले लानुपनर्े आवश्यकता अहिले टड्कारो देखिन्छ । देशमा संत्रmमण्ाकालीन अवस्थाकै कारण्ा विकासको गति पनि सुस्त नै रहेका छन् । विकास जति हुनुपनर्े हो त्यत्त िभने नभएको आभास भइरहेको छ । त्यसमा पनि असारे प्रव ृत्तलिे गर्दा त देशको समग्र विकासमा नै नकारात्मक असर पारेको छ । जे सुकैको विकासको कार्य भने असारमै हुने प्रव ृति रहेको छ । यसले भ्रष्टाचारलार्इ समेत मलजल गरेको देखिन्छ । असारे प्रव ृत्तकिो विकास सबभन्दा बढी मधेशमा भएको पाइन्छ । त्यही कारण्ाले होला मधेश अहिले सम्म पछाडीको पछाडी नै रहेको छ । सर्वप्रथम विकास के हो त ? भन्ने बारेमा बुभmन जरुरी रहेको छ । विकास बारे नजान्ने शायदै कोही होलान तर विडम्बना नै भन्नुपर्छ मधेशमा सडक, विद्यालय, लगायतका कार्यहरुलार्इ मात्रै समग्र रुपमा विकासको परिपाटीको रुपमा हेनर्े चलन रहेको छ । साँच्चिकै विकासको अर्थ के हो त ? सडक र विद्यालयको विकास मात्रै विकास हो त ? यो बारे बुभmन जरुरी रहेको छ । विकासको अर्थ व्यापक छ तर नेपाली शब्दकोष्ाले विकासको अर्थ यसरी देखाएको पाइन्छ,' क्रमश: बढ्दै वा सुधि्रदै गएको स्थिति, उन्नति, उत्त्ारोत्तर प्रगति, क्रमिक परिवर्तन, हुकर्ेको वा सप्रेको अवस्था, व ृद्धि ' । अर्थात कुनै पनि कुराहरुहरुमा सुधार आउनु नै विकास हो भनेर बुभmन सकिन्छ । सुधारको अर्थ अलिकति वा बढीसंग गाँसिएर हेर्न सकिदैंन् । अलिकति वा बढी आफै एउटा विकासको मापन होइन । जो छ त्यो भन्दा अभmै राम्रो हुनु, त्यसमा अभm परिस्क ृत हुनु, त्यसमा अभm विकसित हुनु, नै विकास हो भनेर भन्न सकिन्छ । यसरी हेर्दा मधेशमा विकासको लहर भने आउन नसकेको भान हुन्छ । सामुदायिक विद्यालयमा विकासको लागि सरकारले विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गनर्े नीति ल्यायो तर मधेशमा यसले भmन हिंसा र मारकाटलार्इ बढावा दिएको छ । के विद्यालय सुधारको लागि ल्याइएको व्यवस्थापन समिति नै विकास हो त ? पहिला पनि हरेक विद्यालयमा सञ्चालन समिति हुन्थ्यो त्यसको काम पनि विद्यालयमा शिक्ष्ााको बातावरण्ा बनाउनु हुन्थ्यो तर लेवर मात्रै परिवर्तन गरिएको भए पनि विद्यालय व्यवस्थापन समितिलार्इ पहिले भन्दा बढी अधिकार सुम्पिए पछि यो समितिले अभmै तरार्इमा वा मधेशमा हिंसालार्इ बढावा दिएको छ । अहिले अपवाद बाहेक मधेशका कुनै पनि विद्यालयमा विद्यालय व्यवस्थापन समितिले शिक्ष्ाालार्इ सुधार्न नसकेको यर्थातता कसैसंग लुकेको छैन् । विद्यालय व्यवस्थापन समितिले आफ्नो मान्छेलार्इ विद्यालयमा शिक्ष्ाक नियुत्तmि गनर्े, कुनै शिक्ष्ाकले विरोध जनाए उसको सरुवा गनर्े, विद्यार्थीको कुनै बौद्धिक ज्ञान बढाउने कार्य नगरी विद्यालयलार्इ राजनीतिको अखाडा बनाएर नै विकास हुन्छ भने यस्तो विकासको आैचित्यतामाथि नै अब प्रश्न उठाउने बेला आइसकेको छ । विद्यालयमा शिक्ष्ााको वातावरण्ा बनार्इ राम्रो र गुण्ास्तरीय शिक्ष्ाा दिने विकासको परिपाटी कहिले वसाउने भन्ने कुरामा अब बहस हुनु जरुरी भइसकेको छ । अब विद्यालयमा अध्ययनरत विद्यार्थीका अभिभावकले यस्ता कुरामा ध्यान दिनु अहिलेको प्रमुख र एकमात्र आवश्यकता रहेको बोध गरी यसलार्इ राजनीतिबाट टाढा राख्न हरसम्भव पहल गनर्ुपर्छ । सरकारले विद्यालयलार्इ शान्तिक्ष्ोत्र घोष्ाण्ाा गरिसकेको अवस्थामा पनि यस्ता कार्यहरु विद्यालयमा भइरहेको देख्न सकिन्छ ।त्यस्तै मधेश क ृष्ाि प्रधान भएको क्ष्ोत्र हो । अन्नको भण्डारको रुपमा मधेशलार्इ हेनर्े गरिन्छ तर यहाँ सडक, सिँचाइको समुचित विकास भने भएको पाइदैन । यहाँ हरेक वर्ष्ा सडकमा करौडौ खर्चिन्छ तर पछि हात ल्ााग्यो शुन्य भmै हुन्छ । मधेशको हरेक गाउँमा सडक निर्माण्ा हुन्छ, चाहे त्यो अलिकति नै किन नहोस्, देखाउनकै लागि किन नगरुन, तर त्यो असारमा मात्रै गनर्े परिपाटीले गर्दा साउन भदौमा परेको पानी र आएको बाढीले सबैलार्इ जस्ताको त्यस्तै बनाइदिन्छ । यसरी विकास भएको भनिए पनि विकास कागजमा मात्रै सिमित भएको पाइन्छ । भनिन्छ, भ्रष्टाचार गनर्ु छ भने सडक निर्माण्ा गरिदिए पुग्छ ? सत्यता यसमा कति हो, सबैले बुभmेकै कुरा हुन् यसको लागि थप कुरा भन्नै पर्छ भने पनि छैन । राजा गए, प्रजा आए तर पनि स्थिती त्यस्तै हात्ती आयो हात्त िआयो पुmस्स । तर अहिले सम्म मधेशले कुनै पनि कुरामा फड्को मार्न नसकेको र विकास पनि गर्न सकेको सत्य हो त ? भन्ोर प्रश्न उठन सक्छ । तर सत्य त्यस्तो चाही होइन । अहिले मधेशले थु्रपै कुरा पाएका छन् तर त्यसता कुरालार्इ संस्थागत गर्न नसकेकोले नै मधेशको यो हविगत भएको हो । एेतिहासिक मधेश आन्दोलन पश्चात मधेशले पहिचानका साथसाथै विभिन्न क्ष्ोत्रमा अवसरहरु पाएका छन् तर मधेशीका स्वार्थीगत प्रव ृत्त िर आफैमा सिमिति राख्ने परिपाटीले पाएर पनि गुमाउने बढी देखिएको छ । मधेशले गण्ातन्त्र पश्चात केही कुराहरु पाए पनि त्यसलार्इ अनुकुल बनाउन नसक्दा पनि यहाँ विकासका लहर आउन नसकेको हो । यहाँ लोकसेवा आयोगले समावेशी विज्ञापन निकाल्न थालेपछि केही परिवर्तनको आश पलाए पनि आखिर सबै त्यस्तै जुन जोगी आए पनि कानै चिरेका जस्ता देखिए । मात्र, मै खाउँ मै लाउँ..भएको छ । लठ्ठी राख्न दिएपछि आपुmलार्इ हबल्दार बुभmने प्रव ृत्त िकायमै छ । मधेशका अधिकाँश जिल्लामा बढी मधेशी कार्यालय प्रमुखहरु रहेका छन् तर पनि अपवाद बाहेक उनीहरुमा विकास गनर्े लक्ष्य छैन्, उनीहरुलार्इ मधेशलार्इ कसरी अगाडी बढाउने सोच छैन्, मधेशका धरोहर, सम्पत्तलिार्इ कसरी रक्ष्ाा गर्न सकिन्छ भन्ने ज्ञान पनि छैन मात्र उनीहरु थप मधेशलार्इ नै लुट्ने, थिर्चोने गरेको देखिएको छ । यो कतिको सत्य हो यो त भुत्तmभोगीले मात्रै बुभmेका हुनुपर्छ । रातपछि दिन आउँछ, चिसो पछि गर्मी आउँछ, दु:ख पछि सुख आउँछ भन्ने कुराको हेक्का राख्न नसक्नेहरु बिलाएर जाने भएकोले यसलार्इ अब पनि मधेशका नेता तथा सरोकारवालाहरुले हेक्का नराखे मधेश पुन: पछाडी पनर्ेमा कुनै शंकै छैन् । मैथिल सन्देश साप्ताहिकमा भदौ २२, २०६८ मा निस्केको द एक्सक्लुसिभमा भदौ २५, २०६८ मा निस्केको
निर्माण्ा नसकिदै पक्की नाला भत्कियो
महोत्तरी समाचारदाता
bhatikyo ko nala
जलेश्वर, असोज ३ गते । महोत्तरी जिल्लाको सदरमुकाम जलेश्वरमा निर्माण्ा भइरहेको पक्की नाला निर्माण्ा नसकिदै भत्किएको छ । जलेश्वरको दुर्गाचोकदेखि खैरा चोक सम्म सडकको पश्चिमपट्टी निर्माण्ा भइरहेको सो नाला निर्माण्ा नसकिदै दुर्इ पल्ट भत्सिकेको छ । सोमबार साँभm देखि परेको अबिरल वष्र्ााका कारण्ा पुन: एक पटक सो नाला भत्किएको हो । जलेश्वरनगरपालिकाले एक उपभोत्तmा समिति माफत ५० लाख रुपैयाको लागतमा सो नाला निर्माण्ा कार्य शुरु गराएको हो । सो नाला दुर्गा चोकदेखि नेपाली काँग्रेसको कार्यालय सम्म मात्र बनेको छ । अहिले पनि करिब डेढ सय मिटर भन्दा बढी बनाउन बाँकी नै रहेको छ । जलेश्वरनगरपालिका वडानं. ५ बस्ने ओमप्रकाश साहले कमसल सामानहरुको प्रयोग गरी नाला निर्माण्ा भइरहेको कारण्ा सो नाला भत्किएको बताउनुभयो । उहाँले एक महिना अगाडी पनि सो नाला डेढ सय मिटर भत्किएको बताउनुहुदै अहिले पनि भत्किएबाट सो नालामा कमसल सामान उपयोग गरिएको दावी गनर्ुभयो । यस अघि भत्किएको सो नाला यस अघि नै पुन: जोडि सकिएको छ । अहिले रेडत्रmस नजिकै सडकको पश्चिमपट्टी करिब पचास मिटरको पक्की नाला भत्किएको हो । जलेश्वरको दुर्गाचोकदेखि खैराचोक सम्म निर्माण्ा हुन लागेको सो नालाको कुल लम्बार्इ सात सय मिटर रहेको छ । नाला निर्माण्ा उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष्ा प्रेमचन्द्र साहले त्यसमा कमसल सामानको प्रयोग नभएको जानकारी दिनुहुदै लगातारको पानीले गर्दा माटो भत्केपछि सो नाला पनि भत्केको जानकारी दिनुभयो ।
आफनै साथिको खुकुरी प्रहार गरी हत्या
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर भदौं ३१ गते । महोत्तरीको हाथिलेटमा मानसिक स्थिती ठिक नभएका एक जनाले आफनैं साथीलार्इ खुकरी प्रहार गरी हत्या गरेको छ भने अर्को एक जनालार्इ घार्इते वनाएको छ । मानसिक अवस्था ठिक नभएका सिरहा गोलवजार(७ बस्ने शेखर थापाले सोही ठाउँको दिपक आलेलार्इ खुकुरी प्रहार गरी हत्या गरेको छ भने अर्का साथी रमित थापालार्इ गम्भीर घार्इते वनाएको छ । शेखरको मानसिक अवस्थाको उपचार गराउन महोत्तरीको हाथिलेट आएको दुवै जना साथि माथी एक्कासी खुकुरी प्रहरी गर्दा दिपकको घटना स्थलमै म ृत्यु भएको प्रत्यक्ष्ादर्शिहरुले वताएको छ । यता उनकै खुकुरी प्रहारबाट घार्इते भएका थापाको उपचार वर्दिवास स्थत होप क्लिनकमा भर्इरहेको इलाका प्रहरी कार्यालय वर्दिवासले जनाएको छ । शेखरलार्इ आफनो नियन्त्रण्ामा लिर्इ आवश्यक कारवाही अघि वढाइएको इप्रका वर्दिवासले जनाएको छ । म ृतकको शव पोष्टमार्टमका लागी अस्पताल ल्याउने तयारी भर्इरहेको प्रहरीले जनाएको छ ।
भ्रष्टाचार गनर्े गाबिस सचिव निलम्बनमा
भ्रष्टाचार गनर्े गाबिस सचिव निलम्बनमा
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, भदौ २९ गते । महोत्तरी जिल्लाको बनौलीदनौली गाउँ बिकास समितिका सचिव शत्रुधन मिश्रलार्इ आर्थिक अनियमितता गरेको भन्दै निलम्बन गरिएको छ । सो गाबिसका सचिव मिश्रलार्इ निलम्बन गनर्े माँग सहित आमरण्ा अनसन जारी रहेकै बेला उनी निलम्बनमा परेका हुन् । गाबिसमा भएको आर्थिक अनियमितताबारे छानविनका क्रममा अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोगले सो गाबिसका सचिव मिश्रलार्इ निलम्बन गरेको जिल्ला प्रशासन कार्यालय महोत्तरीले पुष्टि गरेको छ । सचिब मिश्रले २०६४ साल यता दलीय संयन्त्रका प्रतिनिधि र उपभोत्तmा समितिका पदाधिकारीसंगको मिलोमतोमा लाखौं रकम अनियमितता गरेको बारे परेको उजुरीका आघारमा उनलार्इ निलम्बन गरिएको जानकारी प्राप्त भएको कार्यालयका प्रशासकीय अधिक ृत नागेन्द्र प्रसाद चौधरीले बताउनुभयो । बनौलीदनौली गाबिसमा आर्थिक अनियमितता भएको भन्दै, सो बारे छानविन र कारवाहीको माग गर्दैं सोही गाबिसका शारदा भुष्ााल भmा, सन्त साह र रामदुलारी देवी गत आइतबारदेखि आमरण्ा अनसनमा बसेका छन् । सो गाबिसमा आर्थिक अनियमितता भएको बारे जिल्ला प्रशासन कार्यालयले पनि छुट्टै छानविन समिति गठन गरेर खोजविन गरिरहेको जनाएको छ । जिल्ला प्रशासनले प्रशासकिय अधिक ृत नागेन्द्र प्रसाद चौधरीको संयोजकत्वमा सरकारी वकिल कार्यालयका एकजना तथा रातो नदि नियन्त्रण्ा कार्यालयका एकजना गरी तिनजनाको टोली राखेर छानविन समिति गठन गरेको हो । समितिले ४५ दिनभित्र छानविन गरी प्रतिवेदन सार्वज्ानिक गनर्े छ । अनुसन्धानका क्रममा दोष्ाी देखिनेहरुमाथि तत्काल कारवाही सुरु गरिने छानविन समितिका संयोजकसमेत रहेका प्रशासकीय अघिक ृत चौधरीले जानकारी दिनुभयो ।यता भ्रष्टाचारको विरोधमा तथा अनसनको समर्थनमा बिहीबार समेत जुलुस प्रर्दशन गरिएको छ । माँग पुरा भएको भनिए पनि अनसनकारीहरुले अहिले सम्म अनसन भने जारी राखेका छन् । उनीहरुले ठोस कार्यान्व्ायन नभए सम्म अनसन जारी राख्ने जनाएका छन् ।
गाउँलार्इ मदिरा निष्ोधित बनाउन जुटे महिलाहरु mahottari
गाउँलार्इ मदिरा निष्ोधित बनाउन जुटे महिलाहरु
महोत्तरी समाचारदाता
madair mukta garna baseko baithak
जलेश्वर, भदौ २८ गते । "ए वौंवा हमर जे घरवला है से भर्इर दिन मेहनत क˜ क˜ दु स कमार्इ है साभmँ मे ओहि स्कुल पर रहल भ¶िमे जाक दारु पिव जार्इ है । साभm मे अवै है घरे त˜ गोनगधी क˜ क˜ पिटवो करै है । कोर्इ जे र्इ भ¶ि सव वन्द करवा दितै त वड निकै होर्इतै ।" (हजुर मेरो श्रीमान दिन भर मिहिनेत गरेर दु्र्इ सय कमाए पनि साभmपख सवै रुपैंयाको गाउँकै विद्यालय नजिक रहेको भ¶िमा गएर मदिरा खाने गर्छन । साभm पख घरमा आउदा मदिरा किन खाएको सोध्दा वेस्सरी कुटछन ! कोहि आएर ति मदिरा भ¶ि वन्द गराए धेरै राम्रो हुने थियो ।) जिल्लाका सिमावर्ती वथनाहा स्थित दलित वस्तीका एक महिलाले एउटा सार्वजनिक कार्यत्रmममा संचारकर्मीहरुसंग यस्तो भनिन् । यस्ता भनार्इ ती एक्ली महिलाको मात्र थिएन समग्रमा त्यहाँ उपस्थित सम्पुर्ण्ा महिलाको त्यस्तै दुखेसो थियो । महिला जाग ृति सशत्तmीकरण्ा संस्था वथनाहा (४ ले आफनो गाउँलार्इ मदिरा मुत्तm वनाउने अभियान अन्तर्गत आयोजना गरेको एक भेलामा सहभागि महिला तथा गाउँका प्रवुद्ध वर्गहरुले यस्तो दुखेसो पोखेका थिए । त्यती मात्र हैन यसबाट सम्पुर्ण्ा गाउँको भविष्य अन्धकारमा धकेलिदै गएको भन्दै चिन्ता समेत उनीहरुमा थियो । भेलामा सहभागिहरुले तत्काल भ¶िलार्इ हटाएर मात्र समस्याको समाधान नहुने भएकोले संगठित रुपमा गाउँका हरेक घरमा पुगि ती घरमा रहेका महिलाहरुलार्इ गाउँलार्इ मदिरा मुत्तm गाउँ वनाउन अभिप्रेरित गनर्े अभियान चलाउने निर्ण्ाय समेत गरे । उनीहरुले महिलाहरु संगठीत भर्इ लागेको खण्डमा गाउँलार्इ सजिलै मदिरा मुत्तm घोष्ाण्ाा गर्न सक्ने अठोट गर्दै दुनियालार्इ परिर्वतन गनर्ुछ भने शुरु आफैबाट गरौं भनार्इलार्इ अंगीकार गर्दै हामी आजै देखि आ (आफना घरमा गर्इ घरदैलौ अभियानलार्इ अगाडी ल्याउउने प्रतिवद्धता जाहेर गरेका थिए । भेलामै सहभागि वथनाहा २ की केतकी सदा मुसहरले भनिन् हाल सालैमा त्यही मदिरा सेवन गर्दा मान्छेको ज्यान समेत गर्इ सकेकोले जतिसुकै चाडै भएपनि गाउँमा रहेको भ¶ि हटाउनुपर्छ । उनले ज्यानै जाने वस्तु (मदिरा) किन खान्छन मान्छे भन्दै प्रतिप्रश्न पनि गरे । सिमावर्ती गाउँको रुपमा रहेको बथनाहाका अधिकाँश युवाहरु या त पलायन भै सकेका छन् भने गाउँमा रहेका युवाहरु मध्ये अधिकाँश मदिरा, टयावलेट सेवनका दुव्र्यवसनी भै सकेको महिला जाग ृति समुहका अध्यक्ष्ा रामसिकिलदेवीले बताइन । उनले विद्यालय नजिकै भ¶िहरु संचालित रहे पनि त्यसलार्इ हटाउनक कतैबाट पहल नभएपछि आपुmहरु अग्रसर हुनुपरेको बताइन । मदिरा निष्ोधित अभियानकी अगुवा रामसिकिलले यस्तो कार्य जिल्लामै संभवत: प्रथम भएकोले अन्य निकायबाट समेत हौसला मिलेको बताउनुहुदै यसलार्इ निष्कर्ष्ामा पुर्याउन आपुmहरु कटिवद्ध भइ लाग्ने जनाएका थिए ।सोही भेलामा नेपाल पत्रकार महासंघ महोत्तरी शाखाका सहसचिव महेशकुमार दासले पहिला घरदैलौं अभियान, त्यसपछि अल्टिमेटम दिने र त्यसपछि पनि भ¶ि न हटाइए सुरक्ष्ााकर्मी लगाएर हटाउन बताउदै महिलाहरुको कार्यको प्रशंसा गनर्ुभएको थियो । त्यस्तै सदरमुकाम जलेश्वर स्थित रहेको मानवअधिकार संरक्ष्ाण्ा केन्द्रका दुर्गानन्द भmाले समेत आपुmहरुले यस्को लागि सक्दो सहयोग गनर्े प्रतिवद्धता व्यत्तm गनर्ुभएको थियो । सो भेलामा गाउँका वुद्धिजीवी, नागरिक समाजका अगुवाहरु तथा सुरक्ष्ााकर्मीहरुको समेत उपस्थिती रहेको थियो ।
bhumisuthar ma bhastachar mahottari
मोहि जग्गा पास गनर्े नाउँमा भुमिसुधार प्रमुख åारा लाखौं रकम घुस लिएको खुलासा ।
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, भदौं २६ गते । मोहि नामसारी पास गरार्इ दिने भन्दै भुमिसुधार कार्यालय जलेश्वरका प्रमुख मदनकुमार भmा र खरिदार रामनारायण्ा भmाले लाखौं रकम घुस लिएको रहस्य खुलेको छ । जेठ १७ गतेका दिन जिल्लाकै सिमरदही( ५ घर भएका जलिम अंसारीका वुवाको नाउमा रहेको ४ कठा मोहियानी जग्गा पास गर्न शुल्क लाग्ने भन्दै भुमि सुधार कार्यालय जलेश्वरका प्रमुखले जलिम संग पहिलो किस्ता वापत एक लाख १० नगद वुभmेका थिए । त्यसैगरी दोस्रो किस्ता वापत १२ हजार वुभmेको थिए । तर पनि जलिमको वुवाको नाउमा रहेको मोहि उनको नाउमा पास नभए पछि उनले कार्यालयमा भन्न जाँदा थप तेस्रो किस्ता वापत १० हजार नगद भुमिसुधार कार्यालयका खरिदार रामनारायण्ा भmाले जलेश्वरको खसि वजार नजिक वोलार्इ वुभmेको पिडित जलिमले वताए । यता सोहि जग्गाको मोहि पास गरिदिने भन्दै जलेश्वर (३ का अजिम अंसारी संग पनि प्रमुख भmाले १ लाख ३० हजार घुस लिएको वुभिmएको छ । तर अजिमले काम किन नगरेको भन्दै धम्कयाए पछि सो रकम मध्ये ६० हजार रकम उनलार्इ फिर्ता गरेको वतार्इएको छ । दुवै जना संग लाखौं रकम वुभmे पनि आज भोलि गर्दै काम अटेर गर्दै भदौं २६ गते अर्थात आज काम गरि दिन्छु भन्दै वोलाए पनि फेरी अर्को भदौं ३० गते आउन भन्दै खरिदार भmाले उनीहरुलार्इ भmुक्याउन खोजे पछि आत्रmोशित भएका पिडितहरु हो हल्ला गर्न थाले पछि भुमि सुधार प्रमुख मदनकुमार भmा र खरिदार रामानारायण्ा भmाले पटक पटक गरि लाखौं रकम घुस लिएको रहस्य खुलेको थियो । यस सन्दर्भमा आवश्यक छानविन भर्इ रहेको जानकारी दिदै जिल्ला प्रहरी कार्यालय महोत्तरीले तीनै पक्ष्ालार्इ भोलि छलफलको लागि वोलाउने जनाएको छ ।
भ्रष्टाचारका विरुद्ध mahottari
भ्रष्टाचारका विरुद्ध आमरण्ा अनसन
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, भदौं २६ गते । महोत्तरी जिल्लाको बनौलीदनौली गाउँ बिकास समितिका तिनजनाले सोमवारदेखि भ्रष्टाचार विरुद्धको अभियानमा सदरमुकाम जलेश्वरमा आमरण्ा अनसन सुरु गरेका छन् । जलेश्वरको दुर्गा चोकमा बनौलीदनौली(५का शारदा भुष्ााल भmा, सोही गाविस(१ का सन्त दास र सोही गाविस(९ का रामदुलारीदेवी मण्डलले भ्रष्टाचार विरुद्धको अभियानमा आमरण्ा अनसन थालेका हुन् ।सरकारले गाउँको विकासको निमित्त दिएको अनुदान रकममा विगत चारवर्ष्ादेखि भ्रष्टाचार हुँदै आएपनि सम्बन्धित निकायले चासो नदिएकाले वाध्य भर्इ आमरण्ा अनसन गनर्ु परेको भ्रष्टाचार विरुद्ध संघर्ष्ा समिति बनौलीदनौलीका संयोजक समेत रहनुभएकी शारदाभुष्ााल भmाले बताउनुभयो । उहाँले पटक पटक १७ सुत्रिय माँग राख्दै विभिन्न निकायमा गएपनि सुनुवार्इ नभएपछि वाध्यभएर अनसन थाल्नु परेको बताउनुभयो । सो त्रmममा सो गाविसका सयौ महिलापुरुष्ा सहभागीहरुले हौसला दिदै अभियानलार्इ सुचारु राख्न हौस्याएका थिए । गाविसमा सचिव र दलीय संयन्त्रका प्रतिनिधिहरुले काम नै नगरी अनुदान रकम भागवण्डा गरेर हजम गर्न थालेपछि उनीहरु आन्दोलित भएका हुन् । यसैबीच जिल्लाका प्रमुख जिल्ला अधिकारी शङ्कर अर्यालले भने भ्रष्टाचार बिरुद्ध परेका उजुरीहरुबारे गम्भीरताका साथ छानबिन भर्इरहेको जानकारी दिनुभयो ।यसअघि अनसनकारी महिलाहरुले जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट जुलुस प्रदर्शन गर्दै नगरपरित्रmमापछि अनसन स्थल दुर्गाचोक पुगेका थिए ।
पिडित महिलाåारा र्याली निकालियो
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, भदौं २६ गते ।
विभिन्न हिंसामा परि पिडित भएका महोत्तरी जिल्लाका महिलाहरुले सोमबार सदरमुकाम जलेश्वरमा एक दवावमुलक र्यालीको आयोजना गरेको छ । मानव अधिकार संरक्ष्ाण्ा केन्द्र (एचआरपीसी) महोत्तरीको अगुवार्इमा जिल्लाका पिडित महिलाहरुले सो र्याली निकालेको हो । केन्द्रले बालविवाहबाट पिडित, दहेजबाट पिडित, घरायसी हिंसामा पिडित तथा महिला हिंसामा पिडित भएकाहरुलार्इ सम्मिलित गरार्इ बनाएको 'पिडित सरोकार समुह' का महिलाहरुले आपुmहरुको माँग प्रति सरकारलार्इ ध्यानाकर्ष्ाण्ा गराउन सो र्यालीको आयोजना गरेको केन्द्रका परियोजना प्रमुख धमर्ेन्द्रकुमार भmाले बताउनुभयो । उहाँले छोरीको बिवाह दहेजको आधारमा नगरी, शिक्ष्ाा, सिप र व्यवहारको आधारमा गरौं, छोरीलार्इ दहेज होइन, ज्ञान र सिप दियौं, घरायसी हिंसा अन्त्य गरौं, मानवअधिकारको संरक्ष्ाण्ा गरौं' लगायतका व्यानर सहित सो र्याली निकालिएको जानकारी दिनुभयो । जलेश्वरको बालमन्दिर स्थित कार्यालयबाट निस्केको सो र्याली नगरको विभिन्न भागको परित्रmमा गदर्े पुन: कार्यालयमा आर्इ सकिएको थियो । सो र्यालीमा जिल्लाका सिमरदही, मटिहानी, मभmौरा विशनपुर, धिरापुर, एकरहिया, बनौलीदनौली, पिपरा, अनकार, कोल्हुवावगेया, पिगौना, डाम्हीमडै सहित दर्जन भन्दा बढी गाविसका पिडित महिलाको सहभागिता रहेको थियो ।
sarokar samuh ko rayali
सुन्दरी प्रतियोगिता र मधेश suga mahottari
सुन्दरी प्रतियोगिता र मधेश
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
भदौं २३ को मधेशवाण्ाी पत्रिकामा निस्केको
हालै नेपालमा मिस नेपाल प्रतियोगिता सकिएको छ । यसपालिको मिस नेपाल प्रतियोगिता (सुन्दरी प्रतियोगिता) मा कुनै पनि हो(हल्ला सुनिएन । शान्तिपूर्ण्ा तवरबाट यो सम्पन्न भयो । विगतका वर्ष्ाहरुमा यस्ता प्रतियोगिताको हल्ला चलेदेखि नै मिडियामा बादविवाद प्रतियोगिताको शुरुवात हुन्थ्यो । विद्यालयमा विद्यार्थी बिच पक्ष्ा र विपक्ष्ामा गरिने तर्क जस्तै । कसैले यो सुन्दरी प्रतियोगिता भनेको महिलालार्इ बाजारमा किनबेचको लागि राखिने पशु भmै तुलना गरेर यो आैचित्यहिन भएको तर्क राख्दै यो हुनुनपनर्े तर्क दिन्थे भने कतिपय यस्ता प्रतियोगिताहरुले महिलाको सर्वाङ्गिण्ा विकासमा मद्दत पुरयाउँछ र महिला हरेक क्ष्ोत्रमा अगाडी बढछन् भन्ने बिचार राख्थे । यति मात्रै होइन, 'मुण्डे मुण्डे मतिर्भिन्ना' भmै हरेकले आ(आफ्नो तर्क नै राम्रो रहेको जिकिर गथर्े । यसकै कारण्ा विगतमा दुर्इ वर्ष्ा यस्ता प्रतियोगिता हुन नपाएको यर्थातता सबैको सामु छर्लङ छ । दुर्इ चार वर्ष्ामै कसरी नेपालमा यस क्ष्ोत्रमा विकास भयो त ? बिना हो(हल्ला, बिना तर्क(वितर्क, बिना पक्ष्ा(विपक्ष्ा कसरी हालै सुन्दरी प्रतियोगिता सम्पन्न भयो त ? कौतुहुलको विष्ाय बन्न थालेको छ । समय परिवर्तनशिल छ । समय अनुसार हिडनु नै वुद्धिमानी हो भन्ने यर्थातता यस प्रकारका प्रतियोगिताहरुले सिकार्इसकेको बुभmन कठिन छैन् । यस्ता प्रतियोगिताहरुले महिला भित्रका प्रतिभाहरुलार्इ बाहिर ल्याउन मद्दत गर्छ भने महिलाहरुलार्इ यसकै माध्यमबाट समाजसेवा लगायत महिलाका क्ष्ोत्रमा समेत उपयोग गर्न सकिन्छ । अब सुन्दरी प्रतियोगितामा अब्बल आउनका लागि व्युटी मात्रै नभर्इ ब्रेनको समेत उत्तकिै महत्व दिन थालिएको छ । कयौं चरण्ा पार गरेपछि बल्ल उनलार्इ सुन्दरी धोष्ाण्ाा गरिन्छ । यसै कारण्ाले नेपालमा सुन्दरी प्रतियोगिताहरुको आयोजना विस्तारै बढ्दै गएको छ । सुन्दरी प्रतियोगिता अब पश्चिमी सभ्यता मात्रै रहेन, अब शनै शनै: सबैतिर फैलिदै र भmाँगिदै गएको छ । मिस युनिभर्स बन्ने सपना अब नेपाली चेलीहरुले समेत देख्न थालेका छन् र भविष्यमा बन्लान् पनि । नेपालमा अब यस्ता प्रतियोगिताहरु क्ष्ोत्रिय, जातिय रुपहरुमा मात्रै होइन अब त हरेक क्ष्ोत्र, तप्कामा हुन थालेका छन् । अहिले त बाल, युवा, लगायतका नाममा समेत यस्ता प्रतियोगिताहरु गरिन थालिएको छ । पटक पटक यस्ता प्रतियोगिताहरु आयोजना हुँदा एकहप्ता सम्म महिलाअधिकारवादीहरुको टिकाटिप्पण्ाी हुन्थ्यो तर अचेल यस्ता टिकाटिप्पण्ाीहरु मन्द पर्दै गएको छ । शारीरिक प्रर्दशनले यस्ता प्रतियोगितालार्इ केही असहज बनाए पनि अब यस्ता प्रतियोगिताहरु शारीरिक रुपमा मात्रै सुन्दर भएर जितिदैंन् भन्ने कुरा बढदै गएपछि सहज र सरल रुपमा यसलार्इ लिन थालिएको छ । यसै कारण्ाहरुले गर्दा होला यस्ता प्रतियोगिताहरु अब क्ष्ोत्रिय, जातिय, नगर हरेक ठाउँमा हुन थालेका छन् । यो जरुरी पनि छ, किनकी नेपाल विविधता युत्तm देश हो । चार वर्ण्ा छत्तसि जातको पुmलबारी हो भनेर भनिएको छ । त्यसैले हरेक तह, तप्का, वर्ण्ाको पहिचान, स्वाभिमान, उनीहरुलार्इ अगाडी ल्याउन यस्ता प्रतियोगिताहरुले एक महत्वपूर्ण्ा भुमिका खेल्ने गरेको छ । पुmलबारीमा जति पुmल हुन्छ त्यसको त्यत्तकिै नै महत्व हुन्छ र सबैले आ(आफ्नै सुवास दिइरहेका हुन्छन् । तर अहिले सम्म मधेशमा यसलार्इ सहज रुपमा लिइएको पाइदैन् । मधेशमा अहिले पनि यसलार्इ अंग प्रर्दशनको रुपमा मात्रै लिइएको पाइन्छ । यसका विभिन्न कारण्ाहरु हुन सक्छन् । सदियौंदेखि दासताको जंजिरमा जकडिएका मधेशमा अहिले पनि चेतना र पुरानो मानसिकताको स्तर माथि उठन सकेको छैन् । अहिले पनि मधेशमा चेलीबेटीहरुलार्इ हेनर्े द ृष्टिकोण्ामा परिवर्तन आएको छैन् । अहिले पनि छोराछोरीमा भेदभाव कायमै छ । दहेज लगायतका कारण्ाहरुले गर्भमै हत्या गनर्े परिपाटीको विकास भएको देखिएको छ । अभmै घर बाहिर चेलीहरुलार्इ निस्कनुपर्दा एउटा पुच्छर (कुनै पुरुष्ा आफन्तलार्इ) लगाइएकै हुन्छ । अहिले पनि गाउँ भन्दा बाहिरका विद्यालयमा चेलीबेटीलार्इ पढन दिइदैन् । अहिले पनि चेलीबेटीलार्इ घरको काम धन्दा गनर्े र अर्काको घर जाने सोच रहेको छ । अहिले पनि चेलीबेटी घरबाहिर निस्कयो भने खानदानको नाक जान्छ भने भावना छ । यसले समेत मधेशका चेलीहरुलार्इ पछाडि पानर्े काम गरिएको छ । के मधेशका चेलीहरु एक्लै हिड्न सक्दैन त ? के उनीहरु कमजोर नै छन् त ? तर सत्यता यो चाही होइन । मिस तरार्इको आयोजना पश्चात मधेशका चेलीहरु समेत कुनै तहमा, कुनै क्ष्ोत्रमा पछाडी छैन भन्ने सन्देश जोडदारमा उठाएको पाइन्छ । मलार्इ लाग्छ मिस तरार्इको आैचित्यता त्यो पनि हो । जोखिमबाट बच्न तथा सुरक्ष्ाित हुन एउटा पुच्छर राख्ने कदम राम्रो रहे पनि स्वतन्त्रताको हकबाट एकातफ उनीहरु बन्चित हुने गरेको यर्थाततालार्इ स्विकानर्े पनर्े हुन्छ । मधेशमा भाइबहिनी हाँसो ठट्टा गदैर्े कहि गइरहेको देख्यौ भने पनि गलत सोच राख्नेहरुको संख्या कम छैन् । कुरै नबुभmी उनिहरुलार्इ प्रेमी प्रेमिका ठान्न थाल्छन् । अहिले पनि कुनै केटासंग बोल्यो भने त्योसंग लसपस परेको ठानिन्छ । यर्थातता यो रहे पनि बुभmनेको पनि दोष्ा होइन यो त यताको संस्कार, प्रव ृत्तहिरुको दोष्ा रहेको छ । यताका चालचलन, रीतिरिवाज रहेको छ । यसको अर्थ यो होइन कि आफ्ना रीतिरिवाजलार्इ त्याग्नुपर्छ, आफ्ना चालचलनलार्इ हटाउनुपर्छ । समयानुकुल हिडनु नै वुद्धिमानी हो । त्यस्ौले यस्ता कुराहरुलार्इ समयानुकुल परिवर्तन गरी अभिभावकहरुले समेत यसप्रति छोराछोरीलार्इ हौस्याउनुपर्छ । अभिभावकहरुले यसलार्इ हटाउन पुरानो मानसिकतालार्इ त्याग्नु आवश्यक छ भने यस्ता त्रिmयाक्लापबाट हुन सक्ने फाइदा वेफाइदाबारे समेत जनचेतना जगाउनुपर्छ । त्यस्तै मधेशका चेलीहरुमा समेत यस प्रति रुचि र भावना जगाउनुपर्छ ।
महोत्तरीको लोडसेटिंङ्ग आन्दोलन पानीको फोका सावित
महोत्तरीको लोडसेटिंङ्ग आन्दोलन पानीको फोका सावित
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
अहिले महोत्तरी जिल्लाबासी लोडसेटिंङ्गको मार खप्न वाध्य छन् । विद्युत चुहावटको नाउँमा केन्द्रले लोडसेटिंङ्ग गरेकोे हो । त्यो पनि दैनिक दश घण्टा । नेपालकै प्रमुख तथा विश्वसनीय पत्रिका गोरखापत्रमा सार्वजनिक सुचनाका साथ लोडसेटिंङ्गको तालिका प्रकाशन भएको थियो केही दिन पहिला । यो भन्दा अगाडी लोडसेटिंङ्गको नाम पत्रपत्रिका र समाचारहरुमा महोत्तरीबासीले सुन्ने गरेपनि प्रत्यक्ष्ा भने भोग्न नसक्दा यसबारे जानकार भने थिएनन् भन्दा पनि हुन्छ । आफै पर्दा मात्रै अरुको दु:ख थाहा हुन्छ भन्ने भनार्इ महोत्तरीबासीमा पनि लागु भएको छ । पहिला लोडसेटिंङ्गको मार खप्न नसकेका महोत्तरीबासी अहिले दैनिक दश घण्टा लोडसेटिंङ्गमा बस्नुपर्दा उनीहरुको दैनिकी नै फेरिएको छ । एकातफ जेठ महिनाको असिनपसिन गनर्े गर्मी र त्यसमा पनि विजुली नहुँदाको मार लोडसेटिंङ्ग खेपेका र खेपिरहेका बाहेक कसैलार्इ थाहा हुने कुरै छैन् । 'खेत खाय गदहा, मार खाए जोलहा' मैथिलीको कहावत भmै चुहावट रोक्न नसक्ने विद्युत प्राधिकरण्ा जलेश्वर शाखाले विनासित्तीमा जिल्लावासीलार्इ दुु:ख दिइरहेको छ । जिल्लावासीहरुले समेत संत्रmमण्ाकालिन अवस्थाको फाइदा राम्रैसंग उठाउन उद्यत छन् । तर यसले आफैलार्इ घाटा हुने कुरा भने विसनर्ु पनि हुँदैन् । कसैले यस तफ ध्यान दिएको पाइदैन् । त्यस्तै लोडसेटिंङ्ग गरेर चुहावट रोकिन्छ भन्ने मनशायमा विद्युत प्राधिकरण्ा छ भने त्यो उसको मुर्खता बाहेक केही पनि होइन । यसले प्राधिकरण्ाको ग्राहक अर्थात उपभोत्तmाहरु विजुली नभएपछि मिटर लिनुको फाइदा नै छैन भन्दै अभm चोरी गर्न उद्यत हुन्छन् भन्ने हेक्का राख्नु जरुरी छ । त्यसतै बिजुली नभएपछि यसको विकल्प खोज्न समेत समेत थाल्ने छ जसको असर पछि देखिने हुन्छ । जस्तो जिल्ला विकास समिति महोत्तरीले लोडसेटिंङ्गकै कारण्ा सोलार लगाएर काम चलाउन वाध्य छन् । लोडसेटिंङ्ग व्ािरुद्ध केही दिन पहिला जलेश्वरका उद्योगी, व्यवसायी र पत्रकारहरुले आन्दोलन पनि चलाए तर त्यो आन्दोलन उपलब्धि विहिन हुन पुग्यो । त्यो आन्दोलन निरर्थक समेत सावित भएको भान भइरहेको छ । आन्दोलन मात्र 'हात्त िआयो हात्त िआयो पुmस्स' भएको छ । त्यो लोडसेटिंङ्ग विरुद्धको आन्दोलन पटक पटक संविधानसभाको म्याद बढाए भmैं भएको छ । तर त्यही आन्दोलनको भरमा जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्य संघ र पत्रकारहरु गजक्क भइ बसेका छन् । मलार्इ सम्भmना छ, म सानै हुँदा खेरी खास गरी बेलुका पख ४/५ जना साथीहरु नजिकैको पोखरीमा गर्इ ढुङ्गा लिएर एउटा खेल खेल्थ्यौं । त्यो के भने कसले पोखरीमा ढुङ्गा फालेर ठुलो पानीको फोका (बुलबुला) पार्न सक्छ भनेर । त्यो खेल हाम्रो निरर्थक हुन्थयो , मात्र दिन काटने साधन कि मनोरञ्जनको लागि । तर पनि हामी त्यसमा नै मख्ख पथ्र्यो । त्यसले केही फाइदा हुदैन्थ्यो, ढुङ्गा, माटो फालेपछि पानी बरु फोहर हुने गर्दथ्यो । तर पनि हामीलार्इ पोखरी फोहर भइरहेछ कि के भइरहेको छ हेक्का हुँदैन्थ्यो मात्र हामी खेलमा मस्त हुन्थ्यौं । त्यस्तै नै महोत्तरीमा लोडसेटिङ्ग विरुद्धको आन्दोलन भएको छ । कुनै पनि उपलब्धि बिनाको, सानैमा पानीको फोका बनाए सरी । बरु अहिले त आन्दोलनका कारण्ा गोरखापत्रको तालिका पनि जलेश्वर प्राधिकरण्ाले फेरेको जस्तो छ, न कुनै समय छ न कुनै जानकारी । आफ्नो मनको मर्जी चलिरहेको छ । मैथिलीमा भन्छ, 'हगु त बाट ने, सुतु त खाट ने' त्यस्तै छ अहिले जिल्लावासीलार्इ तर सम्बन्धित निकाय केही पनि गर्न सकिरहेको छैन् । महोत्तरीमा भारतबाट विजुलीको लाइन सफ्लाइ भइरहेको छ । विद्युत कार्यालय जलेश्वरका प्राविधिकहरुका अनुसार ५ देखि ८ मेगावाट विजुली भारतले दिइरहेको छ तर महोत्तरीलार्इ कम्तिमा पनि १४ मेगावाट विजुली चाहिन्छ रे । त्यसमा पनि ६० देखि ७० प्रतिशत सम्म चुहावट हुने गरेको छ । तर नेपाल विद्युत प्राधिकरण्ाले त्यो चुहावट रोक्न पुरै असमर्थ देखिएको छ । केही महिनादेखि गाउँ गाउँमा सशस्त्र र जनपद प्रहरीको टोलीलार्इ लिएर चुहावट रोक्न चोरी गनर्े तार, मोटर, केही मान्छेलार्इ पत्रmाउ गरेर केही मात्रामा राज्ाश्व संकलन गनर्ु बाहेक केही गर्न सकेको छैन् । एकातफ गाउँघरमा विजुली नै नदिर्इ न्युन्ातम मुल्य लिन विद्युत प्राधिकरण्ा अगाडी छ भने सदरमुकाममा समेत यस्तै स्थिती बनाएको छ । कार्यालय समयमा आउने टाढा टाढाका जिल्लाबासीहरु विजुली नभएका कारण्ा महँगोेमा फोटोकाँपी, फोटो खिचाउन वाध्य छन् भने बिजुली नभएपछि मनिचेञ्चरमा समेत काम नहुँदा सेवाग्राहीहरु दोहोरो मारमा पनर्े गरेका छन् । जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्यसंघ लोडसेंटिङ्ग विरुद्धको आन्दोलन गरेर केही राहत भेटनेमा ढुक्क बनाए पनि आन्दोलन उपलब्धि विहिन बनेपछि अहिले उनीहरुमा आफै निराशा छाएको छ । जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्य संघले एकलौटी रुपमा आन्दोलनलार्इ अगाडी बढाएको र आफ्नो स्वार्थसिद्ध भएपछि आन्दोलन रोकेको स्वयं नगरवासीको आरोप रहेको छ । त्यस्तै विजुली नभएपछि संचारक्ष्ोत्र समेत मर्कामा पनर्ु स्वभाविक भएपनि यसपालि महासंघले अलि बढी नै भावुक भर्इ आन्दोलनमा उत्रेको देखियो । विजुली नभएपछि समयमा समाचार नजानु, एफएम रेडियोहरु बन्द हुनु, साप्ताहिक पत्रिकाहरु समेत समयमा निस्कन नसक्नु समस्या भएकोले पत्रकार महासंघले आन्दोलन गरेको बुभिmन्छ । अर्थ न बर्थ चौरी गार्इ भmै महासंघको सो आन्दोलन बन्न पुगेको यर्थात अहिले सबै सामु छ । १० दिन सम्म कुनै ठोस कुरा गनर्े जनाएको जलेश्वर विद्युत प्राधिकरण्ाले सो भन्दा बढी समय भै सके पनि अहिले सम्म यस सम्बन्धमा सिन्का समेत भाँचेको देखिन्न् । यसबाटै जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्यसंघ र पत्रकार महासंघले गरेको आन्दोलनको सफलता देखाएको छ । आगामी दिनमा जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्य संघ र महासंघले आन्दोलनको कुनै कार्यत्रmम थाल्दा हचुवाको भरमा नगरे वेश हुने देखिन्छ भने विद्युत प्राधिकरण्ाले समेत लोडसेटिंङ्ग नै गरेको छ भने पुन: टाइमटेबल तोक्नै पनर्े देखिन्छ ।
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
अहिले महोत्तरी जिल्लाबासी लोडसेटिंङ्गको मार खप्न वाध्य छन् । विद्युत चुहावटको नाउँमा केन्द्रले लोडसेटिंङ्ग गरेकोे हो । त्यो पनि दैनिक दश घण्टा । नेपालकै प्रमुख तथा विश्वसनीय पत्रिका गोरखापत्रमा सार्वजनिक सुचनाका साथ लोडसेटिंङ्गको तालिका प्रकाशन भएको थियो केही दिन पहिला । यो भन्दा अगाडी लोडसेटिंङ्गको नाम पत्रपत्रिका र समाचारहरुमा महोत्तरीबासीले सुन्ने गरेपनि प्रत्यक्ष्ा भने भोग्न नसक्दा यसबारे जानकार भने थिएनन् भन्दा पनि हुन्छ । आफै पर्दा मात्रै अरुको दु:ख थाहा हुन्छ भन्ने भनार्इ महोत्तरीबासीमा पनि लागु भएको छ । पहिला लोडसेटिंङ्गको मार खप्न नसकेका महोत्तरीबासी अहिले दैनिक दश घण्टा लोडसेटिंङ्गमा बस्नुपर्दा उनीहरुको दैनिकी नै फेरिएको छ । एकातफ जेठ महिनाको असिनपसिन गनर्े गर्मी र त्यसमा पनि विजुली नहुँदाको मार लोडसेटिंङ्ग खेपेका र खेपिरहेका बाहेक कसैलार्इ थाहा हुने कुरै छैन् । 'खेत खाय गदहा, मार खाए जोलहा' मैथिलीको कहावत भmै चुहावट रोक्न नसक्ने विद्युत प्राधिकरण्ा जलेश्वर शाखाले विनासित्तीमा जिल्लावासीलार्इ दुु:ख दिइरहेको छ । जिल्लावासीहरुले समेत संत्रmमण्ाकालिन अवस्थाको फाइदा राम्रैसंग उठाउन उद्यत छन् । तर यसले आफैलार्इ घाटा हुने कुरा भने विसनर्ु पनि हुँदैन् । कसैले यस तफ ध्यान दिएको पाइदैन् । त्यस्तै लोडसेटिंङ्ग गरेर चुहावट रोकिन्छ भन्ने मनशायमा विद्युत प्राधिकरण्ा छ भने त्यो उसको मुर्खता बाहेक केही पनि होइन । यसले प्राधिकरण्ाको ग्राहक अर्थात उपभोत्तmाहरु विजुली नभएपछि मिटर लिनुको फाइदा नै छैन भन्दै अभm चोरी गर्न उद्यत हुन्छन् भन्ने हेक्का राख्नु जरुरी छ । त्यसतै बिजुली नभएपछि यसको विकल्प खोज्न समेत समेत थाल्ने छ जसको असर पछि देखिने हुन्छ । जस्तो जिल्ला विकास समिति महोत्तरीले लोडसेटिंङ्गकै कारण्ा सोलार लगाएर काम चलाउन वाध्य छन् । लोडसेटिंङ्ग व्ािरुद्ध केही दिन पहिला जलेश्वरका उद्योगी, व्यवसायी र पत्रकारहरुले आन्दोलन पनि चलाए तर त्यो आन्दोलन उपलब्धि विहिन हुन पुग्यो । त्यो आन्दोलन निरर्थक समेत सावित भएको भान भइरहेको छ । आन्दोलन मात्र 'हात्त िआयो हात्त िआयो पुmस्स' भएको छ । त्यो लोडसेटिंङ्ग विरुद्धको आन्दोलन पटक पटक संविधानसभाको म्याद बढाए भmैं भएको छ । तर त्यही आन्दोलनको भरमा जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्य संघ र पत्रकारहरु गजक्क भइ बसेका छन् । मलार्इ सम्भmना छ, म सानै हुँदा खेरी खास गरी बेलुका पख ४/५ जना साथीहरु नजिकैको पोखरीमा गर्इ ढुङ्गा लिएर एउटा खेल खेल्थ्यौं । त्यो के भने कसले पोखरीमा ढुङ्गा फालेर ठुलो पानीको फोका (बुलबुला) पार्न सक्छ भनेर । त्यो खेल हाम्रो निरर्थक हुन्थयो , मात्र दिन काटने साधन कि मनोरञ्जनको लागि । तर पनि हामी त्यसमा नै मख्ख पथ्र्यो । त्यसले केही फाइदा हुदैन्थ्यो, ढुङ्गा, माटो फालेपछि पानी बरु फोहर हुने गर्दथ्यो । तर पनि हामीलार्इ पोखरी फोहर भइरहेछ कि के भइरहेको छ हेक्का हुँदैन्थ्यो मात्र हामी खेलमा मस्त हुन्थ्यौं । त्यस्तै नै महोत्तरीमा लोडसेटिङ्ग विरुद्धको आन्दोलन भएको छ । कुनै पनि उपलब्धि बिनाको, सानैमा पानीको फोका बनाए सरी । बरु अहिले त आन्दोलनका कारण्ा गोरखापत्रको तालिका पनि जलेश्वर प्राधिकरण्ाले फेरेको जस्तो छ, न कुनै समय छ न कुनै जानकारी । आफ्नो मनको मर्जी चलिरहेको छ । मैथिलीमा भन्छ, 'हगु त बाट ने, सुतु त खाट ने' त्यस्तै छ अहिले जिल्लावासीलार्इ तर सम्बन्धित निकाय केही पनि गर्न सकिरहेको छैन् । महोत्तरीमा भारतबाट विजुलीको लाइन सफ्लाइ भइरहेको छ । विद्युत कार्यालय जलेश्वरका प्राविधिकहरुका अनुसार ५ देखि ८ मेगावाट विजुली भारतले दिइरहेको छ तर महोत्तरीलार्इ कम्तिमा पनि १४ मेगावाट विजुली चाहिन्छ रे । त्यसमा पनि ६० देखि ७० प्रतिशत सम्म चुहावट हुने गरेको छ । तर नेपाल विद्युत प्राधिकरण्ाले त्यो चुहावट रोक्न पुरै असमर्थ देखिएको छ । केही महिनादेखि गाउँ गाउँमा सशस्त्र र जनपद प्रहरीको टोलीलार्इ लिएर चुहावट रोक्न चोरी गनर्े तार, मोटर, केही मान्छेलार्इ पत्रmाउ गरेर केही मात्रामा राज्ाश्व संकलन गनर्ु बाहेक केही गर्न सकेको छैन् । एकातफ गाउँघरमा विजुली नै नदिर्इ न्युन्ातम मुल्य लिन विद्युत प्राधिकरण्ा अगाडी छ भने सदरमुकाममा समेत यस्तै स्थिती बनाएको छ । कार्यालय समयमा आउने टाढा टाढाका जिल्लाबासीहरु विजुली नभएका कारण्ा महँगोेमा फोटोकाँपी, फोटो खिचाउन वाध्य छन् भने बिजुली नभएपछि मनिचेञ्चरमा समेत काम नहुँदा सेवाग्राहीहरु दोहोरो मारमा पनर्े गरेका छन् । जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्यसंघ लोडसेंटिङ्ग विरुद्धको आन्दोलन गरेर केही राहत भेटनेमा ढुक्क बनाए पनि आन्दोलन उपलब्धि विहिन बनेपछि अहिले उनीहरुमा आफै निराशा छाएको छ । जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्य संघले एकलौटी रुपमा आन्दोलनलार्इ अगाडी बढाएको र आफ्नो स्वार्थसिद्ध भएपछि आन्दोलन रोकेको स्वयं नगरवासीको आरोप रहेको छ । त्यस्तै विजुली नभएपछि संचारक्ष्ोत्र समेत मर्कामा पनर्ु स्वभाविक भएपनि यसपालि महासंघले अलि बढी नै भावुक भर्इ आन्दोलनमा उत्रेको देखियो । विजुली नभएपछि समयमा समाचार नजानु, एफएम रेडियोहरु बन्द हुनु, साप्ताहिक पत्रिकाहरु समेत समयमा निस्कन नसक्नु समस्या भएकोले पत्रकार महासंघले आन्दोलन गरेको बुभिmन्छ । अर्थ न बर्थ चौरी गार्इ भmै महासंघको सो आन्दोलन बन्न पुगेको यर्थात अहिले सबै सामु छ । १० दिन सम्म कुनै ठोस कुरा गनर्े जनाएको जलेश्वर विद्युत प्राधिकरण्ाले सो भन्दा बढी समय भै सके पनि अहिले सम्म यस सम्बन्धमा सिन्का समेत भाँचेको देखिन्न् । यसबाटै जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्यसंघ र पत्रकार महासंघले गरेको आन्दोलनको सफलता देखाएको छ । आगामी दिनमा जलेश्वर उद्योग वाण्ािज्य संघ र महासंघले आन्दोलनको कुनै कार्यत्रmम थाल्दा हचुवाको भरमा नगरे वेश हुने देखिन्छ भने विद्युत प्राधिकरण्ाले समेत लोडसेटिंङ्ग नै गरेको छ भने पुन: टाइमटेबल तोक्नै पनर्े देखिन्छ ।
पत्रकारिता र महोत्तरीको वर्तमान अवस्था
पत्रकारिता र महोत्तरीको वर्तमान अवस्था
नागेन्द्र कुमार कर्ण्
आरम्भ
" खिचांे ना कमानोंको ना तरवार निकालो, जब तोप मुकाबिल हो तो अखबार निकालो" अखबार वा पत्रपत्रिकाहरुको कतिको महत्व छ माथिको उद्धरण्ाले प्रस्टयार्इरहेको छ । लोकतन्त्रको प्राप्तिको लागी प्रेसले खेलेको भुमिकाको प्रशंसा सबैले मुत्तmकण्ठले गरिरहेकै छ । तर लोकतन्त्र प्राप्तीको लागी प्रेसलेे खेलेेको भुमिकालार्इ अहिले गौण्ा राख्दै हर क्ष्ोत्रबाट प्रेस माथि नै आत्रmमण्ा हुन थालेको छ । यो भन्दा पनि अघि प्रेस माथि आत्रmमण्ा नभएको होर्इन्ा तर लोकतन्त्र प्राप्तीसंगै अभm बढी प्रेस माथि आत्रmमण्ाहुन थाल्नु ज्यादै नै दुखदायी र लोकतन्त्रलार्इ खिल्ली उडाउनुसरह नै भएको छ । वर्तमान तरल अवस्थामा प्रेसले अपेक्ष्ाित सफलता प्राप्त गरेको देखिदैन । लोकतन्त्र प्राप्तिसंगै अहिले प्रेसजगतमा चारैतफबाट घेरावन्दी हुदै आएको छ । अहिले सबभन्दा बढी प्रेस जगत नै धरापमा परेको अनुभव भर्इरहेको छ । आपुm अनुकुल समाचार प्रकाशन भएन भने पत्रिकाको कार्यालय र पत्रकारहरुलार्इ भौतिक कारबाहीको धम्की दिनु अब आम मानिन्छ र निर्ममता पूर्वक हत्या सम्मको कुकर्ुत्य हुदै आएको सर्वविदिदै छ । यसको पछिल्लो उदाहरण्ा बनेकी छिन जनकपुरकी पत्रकार उमा सिंह । ०४ साल पूर्व सनद सबालको भरमा संचालित सूचना व्यबस्थामा ०४ को बैधानिक कानुनले केहि परिवर्तन ल्यार्इ प्रेस र बोल्ने कुरालार्इ मौलिक हकको कोटिमा राख्यो तर, त्यस्को खासै अर्थ न रहंँदा रहँदै एक वर्ष्ा पछिनै छापाखाना र प्रकाशन एेनको व्यबस्था भयो । यस्को पनि खासै अर्थ थिएन् । जागरुक जनतामांभm भ्रम बाँडने काम भित्र सिमित रह्यो यो कदम । ०७ सालमा प्रजातंत्रको घोष्ाण्ाा पछि जारी अन्तरिम शासन विधान मा वाक् र लेखन स्वतन्त्रता पार्इयो तर पछि पछि यस्मा अनेकौं अंकुशहरु लगार्इदै ०१० सालमा वडा हाकिमले पत्रपत्रिका दर्त्ता गर्ने अधिकार पाए । ०१४ मा प्रेस काउन्सिल गठन गरी सुभmाव संग्रह गरियो तर त्यो लागु गरिएन । ०१५ को संविधानमा वाक् तथा प्रकाशन स्वतन्त्राको व्यवस्था भएपनि त्यो डेढ वर्ष्ा भित्रै समाप्त भर्इ पंचायतकालीन ३० वर्ष्ो शासनकालमा वाक् र प्रेस स्वतन्त्रताको सम्पूर्ण्ा संरचना नै वदलियो । २०४६ को जनआन्दोलन संगै प्राप्त पूर्ण्ा स्व्ातन्त्रता पछिको ०४७ को संविधानले विचार र प्रेस स्वतन्त्रताको पूर्ण्ा वहाली भएको मान्न सकिन्छ । तथापि सुचनाको हकको प्रत्याभुति भने हुन सकेन । छापाखाना तथा प्रकाशन सम्बन्धी एेन ०४८ आएपछि महोत्तरीमा छापाहरु दर्त्ता गनर्े त्रmम बढेर गयो । हाल सम्म २३ साप्ताहिक दर्त्ता भै सकेका छन तर ६ साप्ताहिक मात्र नियमित प्रकाशनमा छन । ०४८ पछि चार वर्ष्ा भित्रै ०५२ देखि माओवादी सशस्त्र विद्रोह शुरु भएपछि पत्रकारहरु जोखिममा पदर्े गए । तर लोकतन्त्र प्राप्तीसंगै प्रेस जगत अभm जोखिममा पर्दै गएको छ । जथाभावी पत्रकारहरुलार्इ विना प्रमाण्ा नै पत्रmाउ गरी प्रेसजगतलार्इ नै तर्साउन खोजिएको छ । यस्तै अवस्था र नियती मोफसलको महोत्तरीमा पनि देखिएको छ । घटना र समस्यको प्रक ृति अलग अलग भएपनि देशभरिको पत्रकारहरु भmै समस्या यहाँका पत्रकारहरुको समेत रहेको छ । महोत्तरीमा भएको जनआन्दोलन दोस्रो र मधेश आन्दोलन ताका कतिपय पत्रकारहरु पिट्टिए, घार्इते बनार्इए । सो त्रmम अभmै जारी नै छ । डर, त्रास र भयको वातावरण्ा बिच पनि महोत्तरीको पत्रकार जगत प्रेस स्वतन्त्रताको पक्ष्ामा भएका तमाम आन्दोलनमा सहभागी भएका छन । हालै भएको उमा सिंहको हत्या विरुद्ध पनि यहाँ कतिपय चरण्ाको आन्दोलन गरिएको छ र यसरी यहाँको पत्रकारिता क्ष्ोत्र पूर्ण्ा प्रेस स्वतन्त्रता र लोकतन्त्र प्रति प्रतिवद्ध रहेको देखिन्छ । पत्रकार महासंघको नेत ृत्वमा पत्रकारहरुले चार चरण्ा सम्मको आन्दोलन गर्न विवश भएको छन् तर सरकारले प्रेस स्वतन्त्रताको लागी केही गरेको आभाष्ा भएको छैन । सुचना तथा संचारमन्त्रीले पत्रकारहरुले गरेको आन्दोलन जायज बताउनुभयो तर उहाँले सो आन्दोलनलार्इ कसरी समाधान गर्न सकिन्छ केही बताउन चाहनु भएन । पत्रकारिता क्ष्ोत्रमा उपत्यका भन्दा मोफसलको पत्रकारिताजगत वास्तवमा जटिल र समस्याग्रस्त रहेको छ । समाचार लेखैकै भरमा पत्रकारहरुलार्इ धम्की दिइनु, मारपिट हुनु मोफसलमा सामान्य भै सकेको छ । तरार्इमा अहिले सशस्त्र समुहको विगविगीको कारण्ा समेत पत्रकारहरु निर्भिक र निष्पक्ष्ा भर्इ समाचार सम्प्रेष्ाित गर्न हिचकिचार्इरहेको छ । आफैमाथि सेन्सर लगाउनु यताको पत्रकारहरुको शोख नभर्इ वाध्यता रहेको वुभmन सकिन्छ ।
महोत्तरीको वर्तमान अवस्था :
भारतीय जिल्ला सित जोडिएर रहेको यस जिल्लाको विकास निकै पछि परेको छ । पुर्व्ामा धनुष्ाा, पश्चिममा सर्लाही, दक्ष्ािण्ामा भारत बिहार राज्य र उत्तरमा धनुष्ाा,सिन्धुल्ाीसंग जोडिएको यो जिल्ला विगत देखि नै पत्रकारहरुको लागी मनिलो माटो सरह हुन सकेको छैन । उद्योगधन्दा, कलकारखाना, आैधोगिक प्रतिष्ठानको पूर्ण्ात अभाव रहेको हुँदा आफै ठम्याउन सकिन्छ यहाँका पत्रिका र पत्रकारहरु कसरी काम गर्दा हुन । ति व्यापारीक प्रतिष्ठानहरुको अभावको कारण्ा छापा माध्यमका पत्रपत्रिकाहरुले कुनै विज्ञापन प्राप्त गर्न सक्दैनन् । सरकारी कामकाजको सन्दर्भमा दिर्इने विज्ञापन अति अल्प रहने गरेको छ । पत्रपत्रिका छपाँर्इको लागी अफसेट प्रेस नहुँदा पेपर पि्रन्ट गर्न पनि धनुष्ाा जिल्लाको जनकपुर पुर्याउनुपनर्े वाध्यता रहेको छ । त्यसैगरी यहाँ सार्वजनिक सार्इवर अथवा सुचना केन्द्र नहुदाँ यहाँका पत्रकारहरुलार्इ समाचार प्रेष्ाित गर्न समेत कठिनार्इ भर्इरहेको छ । यहँाका कतिपय पत्रकारहरु आफ्नो समाचार र्इमेलबाट प्रेष्ाित गर्न कुनै संघसंस्था र कुनै सरकारी कार्यालयको मुख ताक्नपनर्े अवस्था रहेको छ । जबकी राजधानीबाट भित्रिने पत्रपत्रिकाहरुमा र्इमेलबाहेकबाट आउने समाचार दिनप्रतिदिन छँाटिने त्रmम बढेको छ । छापामाध्यमलार्इ आर्थिक संकट छ । तर पनि करिब तीन दर्जन पत्रपत्रिका महोत्तरीमा दर्त्ता भएको पार्इन्छ जस मध्ये ६ वटा साप्ताहिक जनकपुरबाट भए पनि छपाइ गरी नियमित प्रकाशन भर्इ नै रहेको छ । यहाँको पत्रपत्रिकाको मुख्य आय भनेको नै जिल्ल विकास महोत्तरीबाट दिर्इने अल्प विज्ञापन र सरकारी विज्ञापन हो । पत्रकार महासंघको जिल्ला शाखा स्थापित भएको भmण्डै दुर्इ दशक भएपनि विगतमा प्रेस जगतलार्इ संख्थागत गर्न खासै प्रयास भएको देखिएन । शाखाको सातौ जिल्ला अधिवेशन ताका १५ लाखको लागतमा यस शाखाको आफ्नै भवन निर्माण्ाको काम थालनी गरिएपनि छत सम्मको ढलान पछि रकमको अभावका कारण्ा सो काम रोकिएको छ । तर आशा छ काम पुरा हुन्ोछ । शाखामा करिब अढार्इ वर्ष्ा देखि पत्रकार महासंघ केन्द्रीय कार्यालयले उपलब्ध गराएको कम्प्युटर रहँदा पनि भवन अभावको कारण्ा त्यसै थन्किएर राखिएको छ । व्यवसायिक क्ष्ामता अभिव ृद्धिका लागि यदाकदा हुने अल्पकालीन तालिम, सेमिनार, गोष्ठीमा यहाँका पत्रकारहरुले सहभागिता जनाउदै आएपनि त्यो पर्याप्त भएको मानिदैन । राष्टि्रय स्तरका समाचारपत्रहरु विभिन्न टेलिभिजन च्यान्ालहरु, रेडियो नेपाल र विभिन्न एफ.एम रेडियो, रासससंग सम्बद्ध रहदै आएका पत्रकारहरुको व्यवसायिक दक्ष्ाता व ृद्धिको आवश्यकता रहेको छ भने राष्टि्रयस्तरको पत्रिका लगायत छापामाध्यमहरुले श्रमजिवी एेनको कार्यान्वयन गनर्ुपनर्े आवश्यकता रहेको छ ।
निष्कर्ष्
४० जना पत्रकारहरु रहेको महासंघको महोत्तरी शाखाको सवलताको लागी महासंघ केन्द्रीय कार्यालयबाट ठोस पहल हुनु अति आवश्यक देखिएको छ भने केन्द्रले यस तफ पनि विशेष्ा ध्यान दिर्इनुपनर्े आवश्यकता रहेको छ । सुचना केन्द्र, अफसेट प्रेस लगायतकाको पूर्ण्ात: अभाव भएपनि यहाँका पत्रकारहरु आफ्नो क्ष्ोत्रमा पसिना वगार्इ वगार्इ खटिने गरेको छ । अरु जिल्लाको तुलनामा महोत्तरीको समाचारहरु राष्टि्रय पत्रपत्रिकाहरुमा दैनिक आउने गरेकोबाट नै यसक्ष्ोत्रका पत्रकारहरुको कार्यशिलताको अनुमान गरिन्छ । जबकी महोत्तरी सानो जिल्लाको रुपमा नै आउने गरिन्छ । तसर्थ नेपाल सरकार र पत्रकार महासंघ केन्द्रीय कार्यालय मोफसलको महोत्तरीमा पनि ध्यान दिर्इ पत्रकारहरुलार्इ उँभो लगाउनुपनर्े आवश्यकता छ ।
नागेन्द्र कुमार कर्ण्
आरम्भ
" खिचांे ना कमानोंको ना तरवार निकालो, जब तोप मुकाबिल हो तो अखबार निकालो" अखबार वा पत्रपत्रिकाहरुको कतिको महत्व छ माथिको उद्धरण्ाले प्रस्टयार्इरहेको छ । लोकतन्त्रको प्राप्तिको लागी प्रेसले खेलेको भुमिकाको प्रशंसा सबैले मुत्तmकण्ठले गरिरहेकै छ । तर लोकतन्त्र प्राप्तीको लागी प्रेसलेे खेलेेको भुमिकालार्इ अहिले गौण्ा राख्दै हर क्ष्ोत्रबाट प्रेस माथि नै आत्रmमण्ा हुन थालेको छ । यो भन्दा पनि अघि प्रेस माथि आत्रmमण्ा नभएको होर्इन्ा तर लोकतन्त्र प्राप्तीसंगै अभm बढी प्रेस माथि आत्रmमण्ाहुन थाल्नु ज्यादै नै दुखदायी र लोकतन्त्रलार्इ खिल्ली उडाउनुसरह नै भएको छ । वर्तमान तरल अवस्थामा प्रेसले अपेक्ष्ाित सफलता प्राप्त गरेको देखिदैन । लोकतन्त्र प्राप्तिसंगै अहिले प्रेसजगतमा चारैतफबाट घेरावन्दी हुदै आएको छ । अहिले सबभन्दा बढी प्रेस जगत नै धरापमा परेको अनुभव भर्इरहेको छ । आपुm अनुकुल समाचार प्रकाशन भएन भने पत्रिकाको कार्यालय र पत्रकारहरुलार्इ भौतिक कारबाहीको धम्की दिनु अब आम मानिन्छ र निर्ममता पूर्वक हत्या सम्मको कुकर्ुत्य हुदै आएको सर्वविदिदै छ । यसको पछिल्लो उदाहरण्ा बनेकी छिन जनकपुरकी पत्रकार उमा सिंह । ०४ साल पूर्व सनद सबालको भरमा संचालित सूचना व्यबस्थामा ०४ को बैधानिक कानुनले केहि परिवर्तन ल्यार्इ प्रेस र बोल्ने कुरालार्इ मौलिक हकको कोटिमा राख्यो तर, त्यस्को खासै अर्थ न रहंँदा रहँदै एक वर्ष्ा पछिनै छापाखाना र प्रकाशन एेनको व्यबस्था भयो । यस्को पनि खासै अर्थ थिएन् । जागरुक जनतामांभm भ्रम बाँडने काम भित्र सिमित रह्यो यो कदम । ०७ सालमा प्रजातंत्रको घोष्ाण्ाा पछि जारी अन्तरिम शासन विधान मा वाक् र लेखन स्वतन्त्रता पार्इयो तर पछि पछि यस्मा अनेकौं अंकुशहरु लगार्इदै ०१० सालमा वडा हाकिमले पत्रपत्रिका दर्त्ता गर्ने अधिकार पाए । ०१४ मा प्रेस काउन्सिल गठन गरी सुभmाव संग्रह गरियो तर त्यो लागु गरिएन । ०१५ को संविधानमा वाक् तथा प्रकाशन स्वतन्त्राको व्यवस्था भएपनि त्यो डेढ वर्ष्ा भित्रै समाप्त भर्इ पंचायतकालीन ३० वर्ष्ो शासनकालमा वाक् र प्रेस स्वतन्त्रताको सम्पूर्ण्ा संरचना नै वदलियो । २०४६ को जनआन्दोलन संगै प्राप्त पूर्ण्ा स्व्ातन्त्रता पछिको ०४७ को संविधानले विचार र प्रेस स्वतन्त्रताको पूर्ण्ा वहाली भएको मान्न सकिन्छ । तथापि सुचनाको हकको प्रत्याभुति भने हुन सकेन । छापाखाना तथा प्रकाशन सम्बन्धी एेन ०४८ आएपछि महोत्तरीमा छापाहरु दर्त्ता गनर्े त्रmम बढेर गयो । हाल सम्म २३ साप्ताहिक दर्त्ता भै सकेका छन तर ६ साप्ताहिक मात्र नियमित प्रकाशनमा छन । ०४८ पछि चार वर्ष्ा भित्रै ०५२ देखि माओवादी सशस्त्र विद्रोह शुरु भएपछि पत्रकारहरु जोखिममा पदर्े गए । तर लोकतन्त्र प्राप्तीसंगै प्रेस जगत अभm जोखिममा पर्दै गएको छ । जथाभावी पत्रकारहरुलार्इ विना प्रमाण्ा नै पत्रmाउ गरी प्रेसजगतलार्इ नै तर्साउन खोजिएको छ । यस्तै अवस्था र नियती मोफसलको महोत्तरीमा पनि देखिएको छ । घटना र समस्यको प्रक ृति अलग अलग भएपनि देशभरिको पत्रकारहरु भmै समस्या यहाँका पत्रकारहरुको समेत रहेको छ । महोत्तरीमा भएको जनआन्दोलन दोस्रो र मधेश आन्दोलन ताका कतिपय पत्रकारहरु पिट्टिए, घार्इते बनार्इए । सो त्रmम अभmै जारी नै छ । डर, त्रास र भयको वातावरण्ा बिच पनि महोत्तरीको पत्रकार जगत प्रेस स्वतन्त्रताको पक्ष्ामा भएका तमाम आन्दोलनमा सहभागी भएका छन । हालै भएको उमा सिंहको हत्या विरुद्ध पनि यहाँ कतिपय चरण्ाको आन्दोलन गरिएको छ र यसरी यहाँको पत्रकारिता क्ष्ोत्र पूर्ण्ा प्रेस स्वतन्त्रता र लोकतन्त्र प्रति प्रतिवद्ध रहेको देखिन्छ । पत्रकार महासंघको नेत ृत्वमा पत्रकारहरुले चार चरण्ा सम्मको आन्दोलन गर्न विवश भएको छन् तर सरकारले प्रेस स्वतन्त्रताको लागी केही गरेको आभाष्ा भएको छैन । सुचना तथा संचारमन्त्रीले पत्रकारहरुले गरेको आन्दोलन जायज बताउनुभयो तर उहाँले सो आन्दोलनलार्इ कसरी समाधान गर्न सकिन्छ केही बताउन चाहनु भएन । पत्रकारिता क्ष्ोत्रमा उपत्यका भन्दा मोफसलको पत्रकारिताजगत वास्तवमा जटिल र समस्याग्रस्त रहेको छ । समाचार लेखैकै भरमा पत्रकारहरुलार्इ धम्की दिइनु, मारपिट हुनु मोफसलमा सामान्य भै सकेको छ । तरार्इमा अहिले सशस्त्र समुहको विगविगीको कारण्ा समेत पत्रकारहरु निर्भिक र निष्पक्ष्ा भर्इ समाचार सम्प्रेष्ाित गर्न हिचकिचार्इरहेको छ । आफैमाथि सेन्सर लगाउनु यताको पत्रकारहरुको शोख नभर्इ वाध्यता रहेको वुभmन सकिन्छ ।
महोत्तरीको वर्तमान अवस्था :
भारतीय जिल्ला सित जोडिएर रहेको यस जिल्लाको विकास निकै पछि परेको छ । पुर्व्ामा धनुष्ाा, पश्चिममा सर्लाही, दक्ष्ािण्ामा भारत बिहार राज्य र उत्तरमा धनुष्ाा,सिन्धुल्ाीसंग जोडिएको यो जिल्ला विगत देखि नै पत्रकारहरुको लागी मनिलो माटो सरह हुन सकेको छैन । उद्योगधन्दा, कलकारखाना, आैधोगिक प्रतिष्ठानको पूर्ण्ात अभाव रहेको हुँदा आफै ठम्याउन सकिन्छ यहाँका पत्रिका र पत्रकारहरु कसरी काम गर्दा हुन । ति व्यापारीक प्रतिष्ठानहरुको अभावको कारण्ा छापा माध्यमका पत्रपत्रिकाहरुले कुनै विज्ञापन प्राप्त गर्न सक्दैनन् । सरकारी कामकाजको सन्दर्भमा दिर्इने विज्ञापन अति अल्प रहने गरेको छ । पत्रपत्रिका छपाँर्इको लागी अफसेट प्रेस नहुँदा पेपर पि्रन्ट गर्न पनि धनुष्ाा जिल्लाको जनकपुर पुर्याउनुपनर्े वाध्यता रहेको छ । त्यसैगरी यहाँ सार्वजनिक सार्इवर अथवा सुचना केन्द्र नहुदाँ यहाँका पत्रकारहरुलार्इ समाचार प्रेष्ाित गर्न समेत कठिनार्इ भर्इरहेको छ । यहँाका कतिपय पत्रकारहरु आफ्नो समाचार र्इमेलबाट प्रेष्ाित गर्न कुनै संघसंस्था र कुनै सरकारी कार्यालयको मुख ताक्नपनर्े अवस्था रहेको छ । जबकी राजधानीबाट भित्रिने पत्रपत्रिकाहरुमा र्इमेलबाहेकबाट आउने समाचार दिनप्रतिदिन छँाटिने त्रmम बढेको छ । छापामाध्यमलार्इ आर्थिक संकट छ । तर पनि करिब तीन दर्जन पत्रपत्रिका महोत्तरीमा दर्त्ता भएको पार्इन्छ जस मध्ये ६ वटा साप्ताहिक जनकपुरबाट भए पनि छपाइ गरी नियमित प्रकाशन भर्इ नै रहेको छ । यहाँको पत्रपत्रिकाको मुख्य आय भनेको नै जिल्ल विकास महोत्तरीबाट दिर्इने अल्प विज्ञापन र सरकारी विज्ञापन हो । पत्रकार महासंघको जिल्ला शाखा स्थापित भएको भmण्डै दुर्इ दशक भएपनि विगतमा प्रेस जगतलार्इ संख्थागत गर्न खासै प्रयास भएको देखिएन । शाखाको सातौ जिल्ला अधिवेशन ताका १५ लाखको लागतमा यस शाखाको आफ्नै भवन निर्माण्ाको काम थालनी गरिएपनि छत सम्मको ढलान पछि रकमको अभावका कारण्ा सो काम रोकिएको छ । तर आशा छ काम पुरा हुन्ोछ । शाखामा करिब अढार्इ वर्ष्ा देखि पत्रकार महासंघ केन्द्रीय कार्यालयले उपलब्ध गराएको कम्प्युटर रहँदा पनि भवन अभावको कारण्ा त्यसै थन्किएर राखिएको छ । व्यवसायिक क्ष्ामता अभिव ृद्धिका लागि यदाकदा हुने अल्पकालीन तालिम, सेमिनार, गोष्ठीमा यहाँका पत्रकारहरुले सहभागिता जनाउदै आएपनि त्यो पर्याप्त भएको मानिदैन । राष्टि्रय स्तरका समाचारपत्रहरु विभिन्न टेलिभिजन च्यान्ालहरु, रेडियो नेपाल र विभिन्न एफ.एम रेडियो, रासससंग सम्बद्ध रहदै आएका पत्रकारहरुको व्यवसायिक दक्ष्ाता व ृद्धिको आवश्यकता रहेको छ भने राष्टि्रयस्तरको पत्रिका लगायत छापामाध्यमहरुले श्रमजिवी एेनको कार्यान्वयन गनर्ुपनर्े आवश्यकता रहेको छ ।
निष्कर्ष्
४० जना पत्रकारहरु रहेको महासंघको महोत्तरी शाखाको सवलताको लागी महासंघ केन्द्रीय कार्यालयबाट ठोस पहल हुनु अति आवश्यक देखिएको छ भने केन्द्रले यस तफ पनि विशेष्ा ध्यान दिर्इनुपनर्े आवश्यकता रहेको छ । सुचना केन्द्र, अफसेट प्रेस लगायतकाको पूर्ण्ात: अभाव भएपनि यहाँका पत्रकारहरु आफ्नो क्ष्ोत्रमा पसिना वगार्इ वगार्इ खटिने गरेको छ । अरु जिल्लाको तुलनामा महोत्तरीको समाचारहरु राष्टि्रय पत्रपत्रिकाहरुमा दैनिक आउने गरेकोबाट नै यसक्ष्ोत्रका पत्रकारहरुको कार्यशिलताको अनुमान गरिन्छ । जबकी महोत्तरी सानो जिल्लाको रुपमा नै आउने गरिन्छ । तसर्थ नेपाल सरकार र पत्रकार महासंघ केन्द्रीय कार्यालय मोफसलको महोत्तरीमा पनि ध्यान दिर्इ पत्रकारहरुलार्इ उँभो लगाउनुपनर्े आवश्यकता छ ।
छिमेकीको घरमा आगो लाग्दा आफ्नो पनि सुरक्ष्ाित रहँदैन suga
छिमेकीको घरमा आगो लाग्दा आफ्नो पनि सुरक्ष्ाित रहँदैन
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
महोत्तरी
नya संविधान निर्माण्ा गनर्े समयावधि अब तीन महिना मात्र बाँकी छ । अहिले एक एक पलको, एक एक घडीको समय हाम्रो लागि खेर फाल्ने नभर्इ महत्वपूर्ण्ा रहेको छ । तर आ(आफ्नै रडाको, आ(आफ्नै दलहरुको आन्तरिक कारण्ा र सत्ता लिप्साको कारण्ा अहिले ति घडी, पलहरु त्यसै बेकारमा वितिरहेको छ । कसैलार्इ पनि (सभासद लगायत संविधानका मस्यौदा बनाउने सम्मलार्इ) एक छिन पुmर्सद नहुनुपनर्े अहिलेको समयमा उनीहरु वेसुरको गीत गुनगुनाउन मस्त छन् । शान्ति प्रत्रिmया, सेना समायोजन र संविधान निर्माण्ा गनर्ुपनर्े अहिलेको समयमा उनीहरु सरकार बनाउनमैं व्यस्त छन् । सात महिना सम्म सरकार बनाउनमै अल्भmेका हाम्रा राजनीतिकदलहरु पुन: कहिले सम्म सरकार बनाउनमै व्यस्त रहला त्यो त गर्भमै रहेको छ । तर पनि सहमतिमा नआए सम्म समस्या नसुल्भिmने पक्कापक्की छ । संविधान निर्माण्ाको समय जति नजिकिदै जान्छ त्यत्त िनै संविधान बन्ला कि नबन्ला ? नबने त्यस पछिको अनिश्चितता तथा अन्यौलताले के हुने हो ? लगायतका प्रश्नहरुको उत्तर अहिले सम्म नेपाली जनताले पाउन सकेका छैनन् । प्राय: निश्चित कुरा के छ भने नेपाली राजनीतिकदलले विवादित रहेका मुद्दाहरुमा सहमति गरेर संविधान निर्माण्ामा लागे पनि संविधान निर्माण्ाको कार्यतालिकानुसार त्यो संभव भने छैन् । तर पनि उनीहरुले सहमति गरे भने अवश्य नै संविधान निर्माण्ा हुन्छ भन्ने कुरामा शंका गनर्े ठाउँ भने छैन् तर त्यो एकादेशका कथा जस्तै हुन लागेको छ । सात दर्जन भन्दा बढी महत्वपुर्ण्ा विष्ायहरुको अहिले सम्म छिनोफानो हुन सकेको छैन् । ति विष्ायहरुको छिनोफानो नभए सम्म संविधान निर्माण्ा गर्नु भनेको खोस्टे कागज नै सिद्ध हुने छ र नेपाली जनतालार्इ त्यो कदापी स्विकार्य भने हुँदैन् । नेपाली जनताले संविधान निर्माण्ाकै लागि दुर्इ वर्ष्ा र थप एक वर्ष्ा थपेका कुरा कसैले विर्सन सकेको छ्रैन् । अहिले सम्म त्यही म्यान्डेडमा देश हिडिरहेको छ तर नेपालका राजनीतिकदलका नेताहरु त्यो कुरा विर्सि आफ्नै स्वार्थ र सत्ता लिप्सामा लागेका छन् । माघ महिनाको चिसो सिरेटो र चिसो बतास संगै सात महिनाको लामो सरकारविहिनताबाट देश अन्तत: मुत्तmि पायो । यसले जनतामा केही मात्रामा भए पनि चिसोलार्इ विर्सने मौंका पनि मिल्यो । जनताले पनि अब सेना समायोजन, शान्ति प्रत्रिmया तथा संविधान निर्माण्ा हुन्छ भन्ने आशा लिएको थियो तर एकाएक एमाओवादी र एमालेबीच भएको साँत वुँदे समभmौता बाहिर आए पछि जनताको सबै चाहना, सपना, इच्छा आँकाक्ष्ााहरु धुलोपिठो भयो । भmलनाथ खनालको सरकार पनि अन्तत: जुन जोगी आए पनि कानै चिरेका सावित भएका छन् । अहिले एमाले मात्रै होइन माओवादी लगायत अन्य पार्टीहरुमा समेत साँत वुँदे सम्भmौताकै कारण्ा सहमती हुन सकिरहेको छैन् । खासगरी वामएकता तथा वामधु्रविकरण्ाको रुपमा देखिएको आलोपालो सरकार चलाउने लगायतका कुराहरुले प्रतिपक्ष्ामा बस्ने निर्ण्ाय गरिसकेका नेपाली काँग्रेस पनि अचम्भित भएको छ । काँग्रेसले जबसम्म ति साँत बुँदे सम्भmौता रद्द हुँदैन् तब सम्म सहमती हुन नसक्ने भन्दै आएको छ । यसै विष्ायमा नेकामा आन्तरिक विवाद समेत देखिएको छ । नेकाको गतसाता बसेको केन्द्रीय बैठकले सो सम्भmौतालार्इ वामधु्रविकरण्ाको संज्ञा दिदै यसको भत्र्सना गरेका थिए तर नेकाकै नरहरी आचार्य लगायतका नेताले साँत बुँदे सहमति विशुद्ध सत्ताका लागि गरिएको धु्रविकरण्ा मात्रै भएको वताएको छ । यसले नेकामा समेत विवाद निम्त्याएको छ । यता एमालेको बैठकले समेत यसलार्इ परिमार्जन गरी लैजानुपनर्े वताए पनि एमाओवादीका अध्यक्ष्ा प्रचण्डले साँत बुँदे सहमतिलार्इ परिमार्जन गरी मान्नुपनर्े कुनै आधार नहुने वताएका छन् । प्रचण्डले त सरकार पनि गिराउने धुर्कि समेत दिइसक्नुभएको छ । अहिले देशका राजनीतिकदलहरु संविधान निर्माण्ा, शान्ति प्रत्रिmयालार्इ निष्कर्ष्ामा पुर्याउनुपनर्े र सेना समायोजन गनर्ुपनर्े समयमा यसरी सात बुँदे सहमतिमै अलमलिएको छ । एउटा सत्यके छ भने अहिलेको अवस्थामा नेपालले कुनै पनि किसिमको धु्रविकरण्ा थेग्न सक्ने अवस्थामा छैन । नेपालमा सत्ता लिप्साको कारण्ाले मात्रै होस अथवा आफ्नो स्वार्थ, सपना, इच्छा पुरा गर्न मात्रै ध्रुविकरण्ाको नाउँमा नेपाली जनतालार्इ वेवकुफ बनाउने कार्य गरिदै आएको छ । त्यही अवस्था अहिले पनि देखिएको छ । जसले गर्दा सरकार पनि निर्माण्ा हुन सक्ने देखिदैन अन्य काम त परको कुरा हो । अहिले सम्म खनालको नेत ृत्वमा रहेको मन्त्री मण्डलले कामकाजको बाँडफाँड समेत गर्न सकेको छैन् । 'ढीठकर कनियाँके भैसुर लोकनिया' मैथिली भाष्ााको यो कहवि अहिले नेपाली राजनीतिकव ृत्तमा ठिक्कसँग मेल खाएको छ । कहिले पनि नचिताएको खनालले अन्तत: प्रधानमन्त्रीको कुर्सी पाएका छन् । त्यो पनि एमाओवादीका अध्यक्ष्ा तथा प्रधानमन्त्रीका उम्मेदवार प्रचण्डको सहमतिमा । अहिले खनाल सरकारको आयु पनि प्रचण्डकै हातमा छ भन्नुमा कुनै अत्युत्तmि वा शंका गनर्ुपनर्े ठाउँ छैन । प्रचण्डले सरकारलार्इ समर्थन गनर्े जति मन्त्र जपे पनि आफै पुरोहित भइस्ाकेका एमालेले भने त्यो कुरा पत्याउने ठाउँ भने देखदैन । अहिले सरकार बनाउने र गिराउने खेलमा लाग्नु भन्दा पनि समयलार्इ ख्यालगदर्े नेपाली राजनीतिकदलहरुले हिड्ने हो भने नेपाली जनताले दिएको म्यान्डेड पुरा हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।यति खेर मध्यपूर्वका देशहरुमा सरकार विरुद्धको अभियानहरुले तहल्का मच्चाएको छ । कतिपय राष्ट्रप्रमुखहरुलार्इ त्यहाँका जनताले अपदस्त गरी देशबाट पाखा लगाइसकेका छन् भने कतिपय देशमा आन्दोलन चरमोत्कर्ष्ामा रहेको छ । टयुनिसियाको राष्ट्रपति जिने अल अविदिन बेन अलिको २३ वर्ष्ो शासनकाललार्इ त्यहाँका जनताले उखाली उनलार्इ साउदी अरब भगाइसकेका छने भने इजिप्टमा पनि ३० वर्ष्ा शासन गरेका राष्ट्रपति होस्नी मुवारकलार्इ समेत त्यहाँका जनताले अपदस्थ गरी देशको डाँडो कटाइसकेका छन् । त्यसैगरी लिवियामा पनि राष्ट्रपति मुअम्मर गद्दाफीको चार दशक लामो शाष्ाण्ा अवधि पनि अहिले वालुवामा बनाएको घर जस्तै रहेको छ । त्यहाँको आन्दोलन अहिले चरमोत्कर्ष्ामा रहेको कारण्ा उनको सत्ता पनि कुनबेला ढल्ने हो भन्न कठिन छ । त्यसैगरी वहराइन, यमन, इरान लगायत हाम्रै छिमेकी देश चिनमा समेत सरकार विरोधी आन्दोलनहरु विस्तारै विस्तारै सल्कि रहेको छ । कुन बेला यसले पनि ठुलो रुप लिने हो भन्न सकिदैंन । व्याप्त भ्रष्टाचार, मुल्यव ृद्धि, वेरोजगार, अभाव, राजनीतिकदलहरु प्रतिको वित ृष्ण्ाा तथा निराशाका कारण्ा युवाहरुले आ(आफ्नो देशमा आन्दोलन चर्काएका हुन् । नेपालमा पनि अहिले यी समस्याहरुले ठुलो रुप लिएको देखिएको छ । नेपाली युवाहरुले संविधान निर्माण्ाको यो घडीमा वास्तवमा आन्दोलन गनर्ुको आैचित्यता नभए पनि संविधान निर्माण्ाको लागी दवाव भने स ृजना गनर्ुपनर्े अवस्था देखिएको छ । अहिले युवाहरु सडकमा नआइ सकेको अवस्थामा नेपाली राजनीतिकदलहरुले गम्भीर भएर सोच्नु अति आवश्यक छ । छिमेकीको घरमा आगो लागेपछि आफ्नो घर पनि सुरक्ष्ाित हुँदैन भन्ने भावनालार्इ बुभmेर नेताहरुले सुभmवुभmका काम गनर्े हो भने संविधान निर्माण्ा, सेना समायोजन तथा शान्ति प्रत्रिmया निष्कर्ष्ामा पुग्छ भन्नेमा शंका गनर्ुपनर्े ठाउँ नै रहदैन । भगवानले नेताहरुमा सदवुद्धि दिउन ।
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
महोत्तरी
नya संविधान निर्माण्ा गनर्े समयावधि अब तीन महिना मात्र बाँकी छ । अहिले एक एक पलको, एक एक घडीको समय हाम्रो लागि खेर फाल्ने नभर्इ महत्वपूर्ण्ा रहेको छ । तर आ(आफ्नै रडाको, आ(आफ्नै दलहरुको आन्तरिक कारण्ा र सत्ता लिप्साको कारण्ा अहिले ति घडी, पलहरु त्यसै बेकारमा वितिरहेको छ । कसैलार्इ पनि (सभासद लगायत संविधानका मस्यौदा बनाउने सम्मलार्इ) एक छिन पुmर्सद नहुनुपनर्े अहिलेको समयमा उनीहरु वेसुरको गीत गुनगुनाउन मस्त छन् । शान्ति प्रत्रिmया, सेना समायोजन र संविधान निर्माण्ा गनर्ुपनर्े अहिलेको समयमा उनीहरु सरकार बनाउनमैं व्यस्त छन् । सात महिना सम्म सरकार बनाउनमै अल्भmेका हाम्रा राजनीतिकदलहरु पुन: कहिले सम्म सरकार बनाउनमै व्यस्त रहला त्यो त गर्भमै रहेको छ । तर पनि सहमतिमा नआए सम्म समस्या नसुल्भिmने पक्कापक्की छ । संविधान निर्माण्ाको समय जति नजिकिदै जान्छ त्यत्त िनै संविधान बन्ला कि नबन्ला ? नबने त्यस पछिको अनिश्चितता तथा अन्यौलताले के हुने हो ? लगायतका प्रश्नहरुको उत्तर अहिले सम्म नेपाली जनताले पाउन सकेका छैनन् । प्राय: निश्चित कुरा के छ भने नेपाली राजनीतिकदलले विवादित रहेका मुद्दाहरुमा सहमति गरेर संविधान निर्माण्ामा लागे पनि संविधान निर्माण्ाको कार्यतालिकानुसार त्यो संभव भने छैन् । तर पनि उनीहरुले सहमति गरे भने अवश्य नै संविधान निर्माण्ा हुन्छ भन्ने कुरामा शंका गनर्े ठाउँ भने छैन् तर त्यो एकादेशका कथा जस्तै हुन लागेको छ । सात दर्जन भन्दा बढी महत्वपुर्ण्ा विष्ायहरुको अहिले सम्म छिनोफानो हुन सकेको छैन् । ति विष्ायहरुको छिनोफानो नभए सम्म संविधान निर्माण्ा गर्नु भनेको खोस्टे कागज नै सिद्ध हुने छ र नेपाली जनतालार्इ त्यो कदापी स्विकार्य भने हुँदैन् । नेपाली जनताले संविधान निर्माण्ाकै लागि दुर्इ वर्ष्ा र थप एक वर्ष्ा थपेका कुरा कसैले विर्सन सकेको छ्रैन् । अहिले सम्म त्यही म्यान्डेडमा देश हिडिरहेको छ तर नेपालका राजनीतिकदलका नेताहरु त्यो कुरा विर्सि आफ्नै स्वार्थ र सत्ता लिप्सामा लागेका छन् । माघ महिनाको चिसो सिरेटो र चिसो बतास संगै सात महिनाको लामो सरकारविहिनताबाट देश अन्तत: मुत्तmि पायो । यसले जनतामा केही मात्रामा भए पनि चिसोलार्इ विर्सने मौंका पनि मिल्यो । जनताले पनि अब सेना समायोजन, शान्ति प्रत्रिmया तथा संविधान निर्माण्ा हुन्छ भन्ने आशा लिएको थियो तर एकाएक एमाओवादी र एमालेबीच भएको साँत वुँदे समभmौता बाहिर आए पछि जनताको सबै चाहना, सपना, इच्छा आँकाक्ष्ााहरु धुलोपिठो भयो । भmलनाथ खनालको सरकार पनि अन्तत: जुन जोगी आए पनि कानै चिरेका सावित भएका छन् । अहिले एमाले मात्रै होइन माओवादी लगायत अन्य पार्टीहरुमा समेत साँत वुँदे सम्भmौताकै कारण्ा सहमती हुन सकिरहेको छैन् । खासगरी वामएकता तथा वामधु्रविकरण्ाको रुपमा देखिएको आलोपालो सरकार चलाउने लगायतका कुराहरुले प्रतिपक्ष्ामा बस्ने निर्ण्ाय गरिसकेका नेपाली काँग्रेस पनि अचम्भित भएको छ । काँग्रेसले जबसम्म ति साँत बुँदे सम्भmौता रद्द हुँदैन् तब सम्म सहमती हुन नसक्ने भन्दै आएको छ । यसै विष्ायमा नेकामा आन्तरिक विवाद समेत देखिएको छ । नेकाको गतसाता बसेको केन्द्रीय बैठकले सो सम्भmौतालार्इ वामधु्रविकरण्ाको संज्ञा दिदै यसको भत्र्सना गरेका थिए तर नेकाकै नरहरी आचार्य लगायतका नेताले साँत बुँदे सहमति विशुद्ध सत्ताका लागि गरिएको धु्रविकरण्ा मात्रै भएको वताएको छ । यसले नेकामा समेत विवाद निम्त्याएको छ । यता एमालेको बैठकले समेत यसलार्इ परिमार्जन गरी लैजानुपनर्े वताए पनि एमाओवादीका अध्यक्ष्ा प्रचण्डले साँत बुँदे सहमतिलार्इ परिमार्जन गरी मान्नुपनर्े कुनै आधार नहुने वताएका छन् । प्रचण्डले त सरकार पनि गिराउने धुर्कि समेत दिइसक्नुभएको छ । अहिले देशका राजनीतिकदलहरु संविधान निर्माण्ा, शान्ति प्रत्रिmयालार्इ निष्कर्ष्ामा पुर्याउनुपनर्े र सेना समायोजन गनर्ुपनर्े समयमा यसरी सात बुँदे सहमतिमै अलमलिएको छ । एउटा सत्यके छ भने अहिलेको अवस्थामा नेपालले कुनै पनि किसिमको धु्रविकरण्ा थेग्न सक्ने अवस्थामा छैन । नेपालमा सत्ता लिप्साको कारण्ाले मात्रै होस अथवा आफ्नो स्वार्थ, सपना, इच्छा पुरा गर्न मात्रै ध्रुविकरण्ाको नाउँमा नेपाली जनतालार्इ वेवकुफ बनाउने कार्य गरिदै आएको छ । त्यही अवस्था अहिले पनि देखिएको छ । जसले गर्दा सरकार पनि निर्माण्ा हुन सक्ने देखिदैन अन्य काम त परको कुरा हो । अहिले सम्म खनालको नेत ृत्वमा रहेको मन्त्री मण्डलले कामकाजको बाँडफाँड समेत गर्न सकेको छैन् । 'ढीठकर कनियाँके भैसुर लोकनिया' मैथिली भाष्ााको यो कहवि अहिले नेपाली राजनीतिकव ृत्तमा ठिक्कसँग मेल खाएको छ । कहिले पनि नचिताएको खनालले अन्तत: प्रधानमन्त्रीको कुर्सी पाएका छन् । त्यो पनि एमाओवादीका अध्यक्ष्ा तथा प्रधानमन्त्रीका उम्मेदवार प्रचण्डको सहमतिमा । अहिले खनाल सरकारको आयु पनि प्रचण्डकै हातमा छ भन्नुमा कुनै अत्युत्तmि वा शंका गनर्ुपनर्े ठाउँ छैन । प्रचण्डले सरकारलार्इ समर्थन गनर्े जति मन्त्र जपे पनि आफै पुरोहित भइस्ाकेका एमालेले भने त्यो कुरा पत्याउने ठाउँ भने देखदैन । अहिले सरकार बनाउने र गिराउने खेलमा लाग्नु भन्दा पनि समयलार्इ ख्यालगदर्े नेपाली राजनीतिकदलहरुले हिड्ने हो भने नेपाली जनताले दिएको म्यान्डेड पुरा हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।यति खेर मध्यपूर्वका देशहरुमा सरकार विरुद्धको अभियानहरुले तहल्का मच्चाएको छ । कतिपय राष्ट्रप्रमुखहरुलार्इ त्यहाँका जनताले अपदस्त गरी देशबाट पाखा लगाइसकेका छन् भने कतिपय देशमा आन्दोलन चरमोत्कर्ष्ामा रहेको छ । टयुनिसियाको राष्ट्रपति जिने अल अविदिन बेन अलिको २३ वर्ष्ो शासनकाललार्इ त्यहाँका जनताले उखाली उनलार्इ साउदी अरब भगाइसकेका छने भने इजिप्टमा पनि ३० वर्ष्ा शासन गरेका राष्ट्रपति होस्नी मुवारकलार्इ समेत त्यहाँका जनताले अपदस्थ गरी देशको डाँडो कटाइसकेका छन् । त्यसैगरी लिवियामा पनि राष्ट्रपति मुअम्मर गद्दाफीको चार दशक लामो शाष्ाण्ा अवधि पनि अहिले वालुवामा बनाएको घर जस्तै रहेको छ । त्यहाँको आन्दोलन अहिले चरमोत्कर्ष्ामा रहेको कारण्ा उनको सत्ता पनि कुनबेला ढल्ने हो भन्न कठिन छ । त्यसैगरी वहराइन, यमन, इरान लगायत हाम्रै छिमेकी देश चिनमा समेत सरकार विरोधी आन्दोलनहरु विस्तारै विस्तारै सल्कि रहेको छ । कुन बेला यसले पनि ठुलो रुप लिने हो भन्न सकिदैंन । व्याप्त भ्रष्टाचार, मुल्यव ृद्धि, वेरोजगार, अभाव, राजनीतिकदलहरु प्रतिको वित ृष्ण्ाा तथा निराशाका कारण्ा युवाहरुले आ(आफ्नो देशमा आन्दोलन चर्काएका हुन् । नेपालमा पनि अहिले यी समस्याहरुले ठुलो रुप लिएको देखिएको छ । नेपाली युवाहरुले संविधान निर्माण्ाको यो घडीमा वास्तवमा आन्दोलन गनर्ुको आैचित्यता नभए पनि संविधान निर्माण्ाको लागी दवाव भने स ृजना गनर्ुपनर्े अवस्था देखिएको छ । अहिले युवाहरु सडकमा नआइ सकेको अवस्थामा नेपाली राजनीतिकदलहरुले गम्भीर भएर सोच्नु अति आवश्यक छ । छिमेकीको घरमा आगो लागेपछि आफ्नो घर पनि सुरक्ष्ाित हुँदैन भन्ने भावनालार्इ बुभmेर नेताहरुले सुभmवुभmका काम गनर्े हो भने संविधान निर्माण्ा, सेना समायोजन तथा शान्ति प्रत्रिmया निष्कर्ष्ामा पुग्छ भन्नेमा शंका गनर्ुपनर्े ठाउँ नै रहदैन । भगवानले नेताहरुमा सदवुद्धि दिउन ।
संविधानको धज्जिया नउडाउ suga
संविधानको धज्जिया नउडाउ
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
ानिर्लज्ज नेत ृत्वको निरस रसनाको रण्डीको नाच हेरजनअधिकारको डँडाल्नोको भाँच हेर ।स्व्ाच्छन्दतावादी तथा प्रगतीवादी काब्यधाराका महाकवि ल्ाक्ष्मी प्रसाद देवकोटाले आफ्नो पागल कविता माफत समाजको मुहार फेर्न र सही नेत ृत्वको दावी गनर्े नेताहरुमा भनार्इ र गरार्इमा मेल नरहेको तथ्य प्रति इंकित गदर्े भmटारो हान्दै माथिको उद्धरण्ा लेख्नुभएको हो । देवकोटाले नेताहरु निर्लज्ज भएर अनेकौं विक ृति सिर्जना गरिरहेको उल्लेख गदर्े राजनीतिमा विक ृति जन्माउने भनेकै नेताहरु हुन भन्ने तथ्य समेत अगाडी सानर्ुभएको छ । उहाँले कवितामा नेताहरुको चालचलन र रण्डीको नाच एउटै भएको देखाउन चाहनुभएको छ । महाकवि देवकोटाको तत्कालिन परिवेश र अहिलेको परिवेशमा अवश्यै नै कतिपय कुराहरु फरक छन् । तर पनि नेताहरुको बोलार्इ, गरार्इ, भनार्इमा अहिले सम्म कुनै भिन्नता देखिएको छैन । राण्ाा शासन अन्त भयो, प्रजातन्त्र पूर्नस्थापना गरियोे, राजा शासन सकियो, लोकतन्त्रको सिमाना सम्म हामी आइसक्यौ, कति नेताहरु विते, कति नयाँ आए तर पनि नेताहरुमा कुनै वदलाव आइ सकेको देखिदैंन् । अहिले पनि उनीहरु महाकविकै शव्दमा रण्डीको नाचमा लिप्त छन् । २०६३ को जनआन्दोलन पछि नेताहरु सुधि्रएलान र देशले विकासको गतिमा विश्वसंग हातेमालो गर्ला भन्ने सोचका साथ जनताहरुले जनआन्दोलनलार्इ उत्कर्ष्ामा पुर्याउदै अन्तत: विजयी पताका लहराउन पुगे, जनताहरुले नयाँ संविधानको लागि जनयुद्ध लडेका पार्टीलार्इ पुन: जंगल नफर्किउmन र देशमा शान्तिले वास गरुन भन्ने अभिप्रायका साथ ठुलो पार्टी बनाए, नयाँ संविधान बनोस र हरेक पक्ष्ाको हक, अधिकार समावेश होस भनी संविधानसभाको चुनाव सम्पन्न गरियो तर जनताहरुलार्इ अहिले सम्म हात लाग्यो शुन्य भए भmै भएको छ । अहिले सम्म आपुmलार्इ राजनेता भनाउने, ठुलो पार्टीका सवर्ेसर्वा नेता हुँ भन्नेहरु जनतालार्इ विकास, शान्ति, संविधान लगायतका कुराहरुमा चित्त वुभmाउन असफल भएका छन् । संविधान निर्माण्ाको समय दुर्इ महिना भन्दा पनि कम रहेको अवस्थामा पनि दलहरुबिच सहमति हुन सक्ने अवस्था वाँ छाँटकाँट केही पनि देखिन्न् । एउटा नेता पूर्वपट्टी फकर्ेर कुरा गरेको छ भने अर्को पश्चिमपट्टी फकर्ेर, यस्तोमा के सहमति हुन्छ त ? यस्तोमा संविधान निर्माण्ाको लागि तथा महत्वपूर्ण्ा मानिएको विष्ायहरुको टुङो लाग्ला त ? के सहमती नगरेर संविधान बनाउला त ? भन्ने प्रश्नहरु अहिले आमजनसमुदायमा उठन थालेको छ । यदि यि प्रश्नहरुको समयमैं नेताहरुले उचित उत्तर र छिनोफानो नगनर्े हो भने चैतसंगै जंगलमा देखिने डढेलो भmै पुन: आन्दोलनको डढेलो नलाग्ला भन्ने ग्यारेन्टी पनि छैन् र अबको आन्दोलनको रापले अवश्ये नै राजनीतिकदलहरुलार्इ न डढाँउलान भन्ने अवस्था पनि छैन् । तसर्थ समयमै नेताहरुले सचेत हुने अवस्था आइसकेको छ । अहिले देशभरि फलामे ढोकाको रुपमा रहेको एसएलसीको परिक्ष्ाामा सबै व्यस्त छ । कतिपय संविधानसभाका सदस्यहरु समेत यस परिक्ष्ाामा सम्मिलित रहेको देखिएको छ । कतिपय संविधानसभाका सदस्यहरु आफ्नो पदीय मर्यादालार्इ विर्सदै, आफ्नो गरिमालार्इ कुल्चँदै संविधानको धज्जिया उडाउन समेत पछि परेनन् । सर्लाही जिल्लाबाट एमालेका समानुपातिक तफका सभासद किरण्ा यादवको नाउँमा उनकै छोरीले परिक्ष्ाा दिइरहेको भेटिएको थियो । उनलार्इ कानुनत: सजाय भेट्नुपनर्ेमा उनलार्इ त्यसै छाडियो । उनकै पार्टी सरकारमा रहेको कारण्ा उनलार्इ कारवाही नै नगरी त्यसै छाड्नु भनेको कानुनको थप धज्जिया उडाइए पनि सरकार र उनको पार्टीको अहिले सम्म कुनै प्रतित्रिmया नआउनु थप रहस्य बन्दै गएको छ । संविधान निर्माण्ा गर्न गएका उनीहरु नै संविधानको धज्जिया उडाउन व्यस्त रहेको बेलामा उनीहरुले निर्माण्ा गरेका संविधान चोखो हुने विश्वास के आधारमा गर्न सकिन्छ ? भन्ने जवाफ पनि दिनुपनर्े जिम्मा संविधानसभाका सदस्यहरुको काँधमा आएको छ । पुरानो लेखहरु छ
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
ानिर्लज्ज नेत ृत्वको निरस रसनाको रण्डीको नाच हेरजनअधिकारको डँडाल्नोको भाँच हेर ।स्व्ाच्छन्दतावादी तथा प्रगतीवादी काब्यधाराका महाकवि ल्ाक्ष्मी प्रसाद देवकोटाले आफ्नो पागल कविता माफत समाजको मुहार फेर्न र सही नेत ृत्वको दावी गनर्े नेताहरुमा भनार्इ र गरार्इमा मेल नरहेको तथ्य प्रति इंकित गदर्े भmटारो हान्दै माथिको उद्धरण्ा लेख्नुभएको हो । देवकोटाले नेताहरु निर्लज्ज भएर अनेकौं विक ृति सिर्जना गरिरहेको उल्लेख गदर्े राजनीतिमा विक ृति जन्माउने भनेकै नेताहरु हुन भन्ने तथ्य समेत अगाडी सानर्ुभएको छ । उहाँले कवितामा नेताहरुको चालचलन र रण्डीको नाच एउटै भएको देखाउन चाहनुभएको छ । महाकवि देवकोटाको तत्कालिन परिवेश र अहिलेको परिवेशमा अवश्यै नै कतिपय कुराहरु फरक छन् । तर पनि नेताहरुको बोलार्इ, गरार्इ, भनार्इमा अहिले सम्म कुनै भिन्नता देखिएको छैन । राण्ाा शासन अन्त भयो, प्रजातन्त्र पूर्नस्थापना गरियोे, राजा शासन सकियो, लोकतन्त्रको सिमाना सम्म हामी आइसक्यौ, कति नेताहरु विते, कति नयाँ आए तर पनि नेताहरुमा कुनै वदलाव आइ सकेको देखिदैंन् । अहिले पनि उनीहरु महाकविकै शव्दमा रण्डीको नाचमा लिप्त छन् । २०६३ को जनआन्दोलन पछि नेताहरु सुधि्रएलान र देशले विकासको गतिमा विश्वसंग हातेमालो गर्ला भन्ने सोचका साथ जनताहरुले जनआन्दोलनलार्इ उत्कर्ष्ामा पुर्याउदै अन्तत: विजयी पताका लहराउन पुगे, जनताहरुले नयाँ संविधानको लागि जनयुद्ध लडेका पार्टीलार्इ पुन: जंगल नफर्किउmन र देशमा शान्तिले वास गरुन भन्ने अभिप्रायका साथ ठुलो पार्टी बनाए, नयाँ संविधान बनोस र हरेक पक्ष्ाको हक, अधिकार समावेश होस भनी संविधानसभाको चुनाव सम्पन्न गरियो तर जनताहरुलार्इ अहिले सम्म हात लाग्यो शुन्य भए भmै भएको छ । अहिले सम्म आपुmलार्इ राजनेता भनाउने, ठुलो पार्टीका सवर्ेसर्वा नेता हुँ भन्नेहरु जनतालार्इ विकास, शान्ति, संविधान लगायतका कुराहरुमा चित्त वुभmाउन असफल भएका छन् । संविधान निर्माण्ाको समय दुर्इ महिना भन्दा पनि कम रहेको अवस्थामा पनि दलहरुबिच सहमति हुन सक्ने अवस्था वाँ छाँटकाँट केही पनि देखिन्न् । एउटा नेता पूर्वपट्टी फकर्ेर कुरा गरेको छ भने अर्को पश्चिमपट्टी फकर्ेर, यस्तोमा के सहमति हुन्छ त ? यस्तोमा संविधान निर्माण्ाको लागि तथा महत्वपूर्ण्ा मानिएको विष्ायहरुको टुङो लाग्ला त ? के सहमती नगरेर संविधान बनाउला त ? भन्ने प्रश्नहरु अहिले आमजनसमुदायमा उठन थालेको छ । यदि यि प्रश्नहरुको समयमैं नेताहरुले उचित उत्तर र छिनोफानो नगनर्े हो भने चैतसंगै जंगलमा देखिने डढेलो भmै पुन: आन्दोलनको डढेलो नलाग्ला भन्ने ग्यारेन्टी पनि छैन् र अबको आन्दोलनको रापले अवश्ये नै राजनीतिकदलहरुलार्इ न डढाँउलान भन्ने अवस्था पनि छैन् । तसर्थ समयमै नेताहरुले सचेत हुने अवस्था आइसकेको छ । अहिले देशभरि फलामे ढोकाको रुपमा रहेको एसएलसीको परिक्ष्ाामा सबै व्यस्त छ । कतिपय संविधानसभाका सदस्यहरु समेत यस परिक्ष्ाामा सम्मिलित रहेको देखिएको छ । कतिपय संविधानसभाका सदस्यहरु आफ्नो पदीय मर्यादालार्इ विर्सदै, आफ्नो गरिमालार्इ कुल्चँदै संविधानको धज्जिया उडाउन समेत पछि परेनन् । सर्लाही जिल्लाबाट एमालेका समानुपातिक तफका सभासद किरण्ा यादवको नाउँमा उनकै छोरीले परिक्ष्ाा दिइरहेको भेटिएको थियो । उनलार्इ कानुनत: सजाय भेट्नुपनर्ेमा उनलार्इ त्यसै छाडियो । उनकै पार्टी सरकारमा रहेको कारण्ा उनलार्इ कारवाही नै नगरी त्यसै छाड्नु भनेको कानुनको थप धज्जिया उडाइए पनि सरकार र उनको पार्टीको अहिले सम्म कुनै प्रतित्रिmया नआउनु थप रहस्य बन्दै गएको छ । संविधान निर्माण्ा गर्न गएका उनीहरु नै संविधानको धज्जिया उडाउन व्यस्त रहेको बेलामा उनीहरुले निर्माण्ा गरेका संविधान चोखो हुने विश्वास के आधारमा गर्न सकिन्छ ? भन्ने जवाफ पनि दिनुपनर्े जिम्मा संविधानसभाका सदस्यहरुको काँधमा आएको छ । पुरानो लेखहरु छ
sugabhawanipatti क ृष्ण्ााष्टमी, नाटक र बार्इ
क ृष्ण्ााष्टमी, नाटक र बार्इ
नागेन्द्रकुमार कर्ण्
ामहोत्तरी जिल्लाको सदरमुकाम जलेश्वरदेखि करिब २ किमी पुर्वमा सुगाभवानीपट्टी गाउँ विकास समिति अवस्थित छ । गाविसमध्ये जिल्ला भित्र शिक्ष्ाितको रुपमा चिनिएको यस गाउँमा करिब ६ दशक भन्दा बढी समयदेखि क ृष्ण्ााष्टमी उत्सव हुँदै आएको छ । पहिला पहिला यो गाउँका महिला, पुरुष्ा, युवा, युवतीहरु क ृष्ण्ााष्टमी हेर्न खैरा गाउँ जाने गरेका थिए । यो देखेर गाउँका वुज्रुगहरुले गाउँको चेलीहरु अरु गाउँमा नाँच वा मनोरञ्जन हेर्न जान न परोस भन्ने उद्देश्यले यस प्रर्वोत्सवको शुरुआत गरेको पाइन्छ । सर्वप्रथम गाउँको पश्चिमपट्टी रहेको ननगोला भन्ने स्थलमा यसको शुभारम्भ गरिेएको थियो । पछि गाउँमै रहेको शुकदेव विद्यालयको प्राँगण्ामा समारोहलार्इ सारियो । अहिले त्यही स्कुलको प्राङ्गनमा हुँदै आएको छ । यहाँको क ृष्ण्ााष्टमी चौगामामै (चारै तिरको गाउँहरुमा) प्रसिद्ध रहेको छ, जहाँ उल्लेख्य संख्याको भिड हुने गरेको छ । गाउँमा युवाहरुåारा मञ्चन गरिने नाटक र मनोरञ्जनको लागि ल्याइने गरेको बार्इको न ृत्यले भिड हुने गरेको पाइन्छ । यहाँका युवाहरुåारा खेलिने नाटकमा जिवन्त अभिनय हुने गरेको कारण्ा यहाँ नाटकै हेर्नका लागी समेत भिड हुने गरेको छ । क ृष्ण्ााष्टमीमा 'क ृष्ण्ा जन्म' भन्ने नाटकले त सबैमा गहिरो छाप नै छोडेको छ । यहाँको स्टेजमा नचाइने बार्इको प्रसंगले बेला कुबेला गाउँमा मात्रै नभर्इ बाहिर पनि विद्धान र प्रबुद्धहरु बिच छलफल, चकाचर्की समेत हुने गरेको छ । कतिपय विद्धानहरुले आमावुवा, भाइबहिनी, काका भतिजा, लगायतका अन्यान्य परिवारजनका साथ त्यस्तो न ृत्य हेनर्ु गलत हो भनिरहेका छन् भने कतिले यसको खण्डन पनि गरेको पाइन्छ । कतिपयले यसलार्इ नकारात्मक रुपमा लिएको पाइन्छ भने कतिपयले यसलार्इ नराम्रो मान्न कदापि तयार छैनन् । यो लेखको मुल प्रसंग पनि यसैमा छ । बार्इ नचाइनु कतिको उपयुत्तm छ, कतिको अनुपयुत्तm छ भन्ने कुराको बहस होस् र सबैले आ(आफ्नो तर्क राख्ाुन भन्ने उद्देश्यले यो लेख तयार गरिएको हो । एउटा कुरा के छ भने सुगाको स्टेजमा नचाइने बार्इको कारण्ा हल्कापुmल्का बाहेक अहिले सम्म कुनै त्यस्तो अभद्र, अश्लिल, मर्यादा विपरित, उच्छ ृङ्गल कि्रयाक्लाप भएको पाइएको छैन् । मैले यहाँ बार्इलार्इ नै नचाइनुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिएको होइन तर यसलार्इ वहसको विष्ाय बनाइनु पनर्े र यस भित्रका केही तथ्यलार्इ आैल्याउने कोशिश गरेको छु ।बार्इको अर्थ नेपाली शब्दकोष्ामा देखिदैन् । भारतको महाराष्ट्र तफ बार्इजी सम्मानजनक शव्द हो । यहाँको सन्दर्भमा उनीहरु कलाकार हुन् भन्ने कुरामा शंका पनि छैन् । शब्दकोष्ाले कलाकारको परिभाष्ाा यसरी दिएको पाइन्छ, 'कुनै कलाको ज्ञाता, वास्तु, मूर्ति, चित्र, संगीत आदि कलाक ृतिको निर्माण्ा गनर्े, कलापूर्ण्ा काम गनर्े, वा कलात्मक सीप देखाउने व्यत्तmि, साहित्यकार, संगीतकार, मूर्तिकार, शिल्पकार, न ृत्यकार, अभिनेता' । यसरी उनीहरुलार्इ कलाकार भन्न सकिन्छ तर बार्इलार्इ यताका मानिसहरुले नकारात्मक अर्थमा लिएको भेटिन्छ अर्थात उनीहरु अश्लिल, कटाक्ष्ा हाउभावका साथ न ृत्य गनर्ेको रुपमा लिएको पाइन्छ । .... स्टेजमा पनि बार्इले यस्तै नै न ृत्य, गीत नगाउने गरेको त भन्दिन् तर सामाजिक परम्परालार्इ ख्याल गरेकै हुन्छ । आधुनिक रुपमा अहिलेका युवापुस्ताले रुचाएको आकर्ेस्ट्रा र थिएटर जस्ता कुराबाट यो धेरै हद सम्म टाढा रहेको चाही भन्न मिल्छ । मिथिलामा प्रचलित छोकरवाजी नाचको रुपमा यसलार्इ लिने गरिए कुनै अत्युत्तmि हुदैन भन्ने मलार्इ लाग्छ । यद्यपि छोकरवाजी र यसमा थुप्रै भिन्नता रहे पनि एउटा उदाहरण्ाको रुपमा तुलना गर्दा छोकरवाजी न ृत्यमा पुरुष्ा नै महिलाको रुपमा न ृत्य गरेको पाइन्छ भने यहाँ महिलाकै उपस्थिती हुन्छ । छोकरवाजी न ृत्युमा पनि हाउभाउले अश्लिल न ृत्य गरिरहेको भेटिन्छ । सुगामा बार्इको न ृत्य अहिले सम्म चलिरहेकै किन हो त ? यसका थुप्रै कारण्ाहरु हुन सक्लान..। तर करिब विगत सात शताव्दी देखि यो गाउँमा क ृष्ण्ााष्टमी हुँदैआएको छ भने करिब त्यत्तकिै समयदेखि बार्इको उपस्थिती हुने गरेको छ । यहाँ बार्इलार्इ खोंइछ दिएर पठाइने चलन रहेको छ । जानेबेलामा उनीहरुलार्इ चावल, दुबो र केही नगद लगायतका अन्य सामग्रीहरु उनले लगाएको फरियामा बाँधेर दिइ पठाइन्छ । छोरी र बुहारी ससुराली र मार्इत जाँदा यस्तो गरिने चलन छ । त्यसलार्इ खोंइछ भनेर नामाकरण्ा गनर्े गरिएको पाइन्छ । उनीहरुलार्इ किन खोंइछ दिएर पठाइने चलन चलाइयो भन्ने कुरा वहसको विष्ाय हुन सक्दछ । कतिपयको खोंइछ दिएर पठाउँदा बार्इ यो गाउँकीे चेली अथवा वुहारी हुन् भनेर गिज्याउने मनशाय पनि होला र बिचार पनि आउला तर त्यस्तो मनशाय र बिचार सामन्तीसोंच अथवा..... सोच बाहेक केही पनि होइन । हामीले यस भित्रका निहित स्वार्थ वा सोचलार्इ केलाउने हो भने प्रष्ट हुन्छ । खोंइछ दिनुको अर्थ छोरी वा वुहारी बनाएर सम्मान गरिएको यसको भावार्थ पक्कै होइन । यो त कलाको सम्मान, कलाकारको सम्मान, कलाकारिताको विकास सबैले गरुन भन्ने भित्री इच्छा रहेको छ । यति मात्रै होइन यो भित्र अरु गहन सन्देशहरु पनि लुकेको छ । जस्तो अरुको चेलीबेटी, अरुको वुहारी, अरुको नातागोतालार्इ पनि आफ्नै सरह ठान्नुपर्छ । भनिन्छ, हामी अरुबाट जस्तो व्यवहारको अपेक्ष्ाा गर्छौ, त्यस्तै व्यवहार अरुसंग गनर्ुपर्छ' । हाम्रो पूर्वजहरुले यत्तकिा मात्रै यो बाट सन्देश दिएनन् । काम ! काम !! काम !!!, मात्रै जिवन होइन रहेछ, या यो नै जिवनको समग्रता होइन । दिनभरी काम, रातभरी कामले जीवनमा निरसता पैदा गर्छ । यसको लागि जीवनमा मनोरञ्जन पनि लिनुपर्छ । थकाइ पछि मनोरञ्जन रिचार्जको आधार हो । अर्थात यसले मानसिक र शारीरिक थकान मेटार्इ पुन: काम गनर्े जाँगर बढाउँछ । हामी काम मात्रै गदर्े गयौ भने हामी रोगी हुन्छौ, शारीरिक रुपमा मात्रै नभर्इ मानसिक रुपमा पनि । त्यही भएर मनोरञ्जन पनि मनुष्यको लागि नभर्इ नहुने वस्तु हो भने चेतना पूर्वजहरुको अनुभवले दिएको छ । जसरी दिनभरीको थकान पश्चातको रातभरीको निद्राले जीवनलार्इ स्वादिलो, सरस, र सहज बनाउँछ त्यस्तै नै मनोरञ्जनले पनि मनुष्यलार्इ सरल र सहज बनाउँछ । त्यही सोच भएर पुर्खाले यस्तो चलन चलाएको हुनुपर्छ भन्ने भन्नु गलत हुने छैन. । यसैगरी गाउँमा नै युवाहरुåारा खेलिने नाटकहरु पनि यसक्ष्ोत्रमै मिशालको रुपमा रहेको छ । जीवन्त अभिनय युवाहरुåारा गरिने नाटकमा देखिने गरेको छ । युवाहरुåारा गरिने यस्ता किसिमका नाटकले उनीहरुलार्इ सिर्जनशिल, कल्पनाशिल, अनुशासित हुन मात्र सिकाउदैनन् यसले उनीहरुमा पढने जाँगर, देशविदेश वुभmने मौका, लेख्ने कला, साहित्यप्रतिको रुची समेत बढाउन मद्दत गर्छ । त्यसैगरी क ृष्ण्ााष्टमी पर्वले दिने ज्ञान भmै युवाहरुलार्इ पनि ज्ञानयोग, कर्मयोग र धर्मयोगका कुराहरुले उनीहरुलार्इ जीवनजगत बुभmने मौका दिन्छ । 'जगत मिथ्या' भन्ने कुराको दर्शन हुन्छ । अर्थात नजानेको, नदेखेको, नबुभmेको कुरामाथि अविश्वास गर्न सिकाउँछ र आफै बुभmन, जान्न, देख्न उनीहरु उत्सुक, लालायित र जिज्ञासु हुन्छन् । अहिलेको युवापुस्ताहरु, शिक्ष्ाितवर्गहरु यसलार्इ रुचाएको पाइदैनन् । अहिलेको वदलिदो परिस्थितीमा उनीहरुलार्इ आकर्ेष्टा लगायतकाहरुले लोभ्याएको पाइन्छ । पहिला गाउँघरमा बिहेमा जसरी पालकी, हात्ती, घोडा लगायत वाद्यवादनमा ढोल, पिपही लगायतको उपस्थिती रहेको थियो तर अहिले पालकी लगायत सवारीमा बस, टाटासुमो, कार, लगायतका उपस्थिती बढेको छ भने वाद्यवादनमा वैण्डबाजा पनि अब विस्थापित भर्इ डिजे साउण्डको प्रयोग बढेको छ । यसरी नै युवाहरु पहिलाका छोकरवाजी नाटकहरु विर्सिदै अहिले आकर्ेष्टामा रमाएको देख्न सकिन्छ । यसै कारण्ाहरुले अहिले गाउँघरमा छोकरवाजी नाच तथा बाइको नाच हराउँदै गएको छ । अरु ठाउँमा आएको आकर्ेष्टामा मारपीट, भmडप, गोली चलेको, समय अनुसार चल्नु वास्तवमै वुद्धिमानी हो तर पनि हामीले समयको ख्याल गदर्े त्यसमै केही परिमार्जित गरी गनर्ुपनर्े देखिन्छ ।
jaleshwor jail कारागार जलमग्न
कारागार जलमग्न
महोत्तरी समाचारदाता
जलेश्वर, भदौ १ गते । कुनै पनि कार्यालयका कर्मचारीहरु टेबुलमा बसेर काम गदर्ेनन् । काम गर्दा कुर्सी वा बेन्चमा बसेर टेबुलमा कागजपत्र राखी काम गर्छन । तर महोत्तरी जिल्लाको सदरमुकाम जलेश्वरमा रहेको कारागारका कर्मचारीहरुलार्इ भने टेबुलमा बसेर काम गनर्ु परिरहेको छ । सो कारागारमा कुर्सी अथवा बेन्चको भने अभाव छैन तर टेबुलमा बसेर काम गनर्ु उनीहरुको वाध्यता रहेको छ । लगातार दुर्इ दिन देखि परेको पानीको कारण्ा पानी कार्यालय भित्र नै पसेपछि उनीहरु कुर्सी छाडेर टेबुलमै बसी काम गरिरहेका छन् । जिल्ला कारागारका जेलर बस्ने कार्यकक्ष्ा तथा कार्यालय संचालनको लागी कर्मचारीहरु बस्ने कोठामा पानी जमेपछि कामकाजमा कठिनार्इ समेत उत्पन्न भएको जलेश्वर कारागारका जेलर शोभेन्द्र ठाकुरले बताउनुभयो । उहाँले अर्को कोठा नभएको कारण्ा कर्मचारीहरु टेबुलमै बसेर काम गनर्ुपरेको गुनासो गनर्ुभयो । उहाँले पानीको उचित निकास नभएको कारण्ा अलिकति पनि पानी परेपछि कार्यालयमा पानी पस्ने गरेको बताउनुभयो । जेलर ठाकुर कार्यकक्ष्ा छाडेर निर्माण्ा पुरा हुन नसकेको अकर्े कोठामा बस्नु भएको छ भने कार्यालयका कर्मचारीहरु टेबुलमा बसेर दैनिक काम गरिरहेका छन् । जेलर ठाकुरले कोठा अभावका कारण्ा यस्तो भएको जानकारी दिनुहुदै आपुmहरु भन्दा पनि बढी चिन्ता कैदीबन्दीहरुको लाग्ने गरेको जानकारी दिनुभयो । १३५ क्ष्ामताको सो कारागारमा अहिले अढार्इ गुण्ाा भन्दा बढी कैदी बन्दीहरु रहेको छ । अहिले कारागारमा ३६० कैदी रहेका छन् । जसमध्ये ३७ महिला कैदी बन्दी रहेका छन् भने ९ जना बालबालिका आश्रित रहेका छन् । जेलर ठाकुरले धनुष्ाा र महोत्तरी जिल्लाको संयुत्तm रुपमा रहेको यस कारागारमा १८ वर्ष्ा भन्दा तलको करिब २० प्रतिशत कैदी रहेका छन् भने त्यस मध्ये करिब १० प्रतिशत भन्दा बढी कैदी पूर्पक्ष्ाका लागि रहेका छन् । त्यस्तै १८ देखि २५ वर्ष्ा सम्मका करिब ३० प्रतिशत कैदी बन्दीहरु कारागारमा रहेको कारागारका वरिष्ठ स्वास्थ्यकर्मी समेत रहनुभएका जेलर ठाकुरले बताउनुभयो । कारागारमा रहेका बन्दीहरुका नाइके विकरु मिजारले सबभन्दा बढी हातहतियार तथा खरखजाना, अपहरण्ा, तथा ज्यान मुद्दाका कैदीहरु रहेको जानकारी दिनुभयो । उहाँले पहिला भन्दा अहिले १० प्रतिशत देखि १५ प्रतिशत कैदीहरुको संख्या बढेको जानकारी दिनुभयो । मिजारले यताका युवाहरु बैदेशिक रोजगारीमा नगएको भए यस्ता संख्या अभm बढथ्यो दावी गनर्ुभयो । क्ष्ामता भन्दा बढी कैदीहरुको संख्या भएपछि कैदीबन्दीहरुलार्इ खान, बस्न र सुत्न साहै अप्ठयारो हुने गरेको छ । जेलर ठाकुरसंग सोधिएको एक प्रश्नमा उहाँले एउटा कैदीले सुत्न १० इन्चभन्दा बढी ठाउँ पाउँदैन् भन्नुहुदै तपार्इ आफै सोच्नुस् कैदी बन्दीको अवस्था कस्तो छ ? प्रतिप्रश्न गनर्ुभयो । उहाँले कारागारलार्इ सुधारग ृहको रुपमा लाने भनिए पनि अवस्था अहिले सम्म सुधि्रने नदेखिएको बताउनुभयो । राण्ााकालिन बुढो जलेश्वर कारागार अहिले जिर्ण्ा भइसके पनि कसैले नहेरेको आरोप जेलर ठाकुरको रहेको छ । उहाँले देशकै ठुलठुला तथा प्रतिष्ठित नेताहरुले यस कारागारमै बन्दी जिवन विताए पनि सत्तामा गएपछि यसलार्इ नहेरेको जानकारी गराउनुहुँदै कारागारलार्इ बन्दीग ृहको रुपमा नभर्इ सुधारग ृहको रुपमा लग्न सबैसंग अनुरोध गनर्ुभएको छ । फोटो : नागेन्द्रकुमार कर्ण्ा/ महोत्तरी
राम्रा कुराको संग्रह
राम्रा कुराको संग्रह
विसेण्ट वानगाग पिकासोभन्दा पनि ठूलो चित्रकार थियो । अनुहार ठेउलाले गर्दा छ्याके । एउटी केटीले उसलाई मन त पराई तर विहे गर्न भएन । काकाकी छोरी परी । पछि ऊ पेरिस गयो र एउटी वेश्या कहाँ बस्यो । एक दिन वेश्याले भनी- तिम्रो अनुहार जति नराम्रो छ, कान भने त्यसको उल्टो कति राम्रो हो - मलाई तिम्रो कान निकै मन पर्छ । वानगाग आफ्नो कोठामा गयो । र चक्कुले कान काटेर रुमालमा पोका पारी ल्याएर वेश्यालाई राख्न दियो । उसको विचार थियो, राम्रा चिज हमेशा सुरक्षित राख्नुपर्छ ।
हाम्रा सरकारहरु राम्रा अनुहारका छैनन् । कोही हत्यारा कोही तस्कर । ढाँट्नु छल्नु , फट्याइँ गर्नु त तिनको धर्मै भयो । भ्रष्टाचार, कदाचार, घुसखोरी, बेइमानी, बेइज्जती तिनका स्वाभाविक गुण भए । त्यसैले सरकारहरु राम्रा हुदैँनन् । तर तिनका कुरा, तिनका आश्वासन, तिनका चर्तिकला, तिनका आकाश-पाताल जोड्ने गफ भने विसेण्ट वानगागका कानजस्तै सुन्दर छन् । त्यसैले अव हामीले सरकारहरुलाई भन्नुपर्यो-तिम्रा ती राम्रा कुरा काटेर हामीलाई देऊ । हामी जतनसँग राख्छौं । किनकि राम्रा कुरा हमेशा संग्रहणीय हुन्छन् ।
–पं. बाबुराम भट्टरार्इ
विसेण्ट वानगाग पिकासोभन्दा पनि ठूलो चित्रकार थियो । अनुहार ठेउलाले गर्दा छ्याके । एउटी केटीले उसलाई मन त पराई तर विहे गर्न भएन । काकाकी छोरी परी । पछि ऊ पेरिस गयो र एउटी वेश्या कहाँ बस्यो । एक दिन वेश्याले भनी- तिम्रो अनुहार जति नराम्रो छ, कान भने त्यसको उल्टो कति राम्रो हो - मलाई तिम्रो कान निकै मन पर्छ । वानगाग आफ्नो कोठामा गयो । र चक्कुले कान काटेर रुमालमा पोका पारी ल्याएर वेश्यालाई राख्न दियो । उसको विचार थियो, राम्रा चिज हमेशा सुरक्षित राख्नुपर्छ ।
हाम्रा सरकारहरु राम्रा अनुहारका छैनन् । कोही हत्यारा कोही तस्कर । ढाँट्नु छल्नु , फट्याइँ गर्नु त तिनको धर्मै भयो । भ्रष्टाचार, कदाचार, घुसखोरी, बेइमानी, बेइज्जती तिनका स्वाभाविक गुण भए । त्यसैले सरकारहरु राम्रा हुदैँनन् । तर तिनका कुरा, तिनका आश्वासन, तिनका चर्तिकला, तिनका आकाश-पाताल जोड्ने गफ भने विसेण्ट वानगागका कानजस्तै सुन्दर छन् । त्यसैले अव हामीले सरकारहरुलाई भन्नुपर्यो-तिम्रा ती राम्रा कुरा काटेर हामीलाई देऊ । हामी जतनसँग राख्छौं । किनकि राम्रा कुरा हमेशा संग्रहणीय हुन्छन् ।
–पं. बाबुराम भट्टरार्इ
महात्मा गान्धीकहां
महात्मा गान्धीकहां एउटा गणितज्ञ गयो । गान्धीले भन्दा राम्रो चर्खा चलाउन थाल्यो । चर्खा राम्रो घुमाउने घिर्नी राम्रो र कपास राम्रो तैपनि वारम्वार धागो चुँडिइरहन्छ । कारण उसले बुझ्न सकेन । गान्धीसंग समस्या राख्यो । गान्धीले भने - धागो कात्ने बेलामा तिम्रो मन यताउता जान्छ होला र हात अनिश्चित हुँदा झड्का खाएर धागो चुडिन्छ होला । म त मन कहीं पनि लैजान्न । वस् धागो मात्र कात्छु । तिमी धागो कात्न बसेर मनमनै बजार जान्छौ होला । पत्नीसँग वात गर्र्छौं होला । जव धागो कात्न बस्छौ केवल धागो मात्र कात, धागो चुँडिन्न । गणितज्ञ शिष्यले त्यसै गर्यो, धागो चुंडिएन ।
हाम्रा प्रधानमन्त्रीहरु पनि लामो समय नटिक्ने र कतिखेर प्रधानमन्त्रीको पद चुँडिन्छ भनेर डर पैदा हुने कारण पनि यही हो । प्रधानमन्त्री भएपछि केवल प्रधानमन्त्री हुने र चानुमानु बस्ने गर्नुपर्छ । हाम्रा प्रधानमन्त्रीहरु प्रधानमन्त्री हुन पाँछैन, यो गर्छु त्यो गर्छु भन्न थाल्छन् । गरीवी निवारण, भ्रष्टाचार निवारण गर्छु भन्छन् । यति किलो मिटर बाटो बनाउँछु, यति मेगावाट बिजुली निकाल्छु, यति विद्यालय खोल्छु यति उद्योग स्थापना गर्छु त्या । अनि ध्यान अन्तै जान्छ । प्रधानमन्त्री पद स्वात्त चुँडिन्छ । अनि भएन सबैकुरा ठण्डा - त्यसैले वर्तमान र भावी प्रधानमन्त्री चूप लागेर प्रधानमन्त्री खाउन् । समस्यै हुँदैन ।
– पं. बाबुराम भट्टरार्इ
हाम्रा प्रधानमन्त्रीहरु पनि लामो समय नटिक्ने र कतिखेर प्रधानमन्त्रीको पद चुँडिन्छ भनेर डर पैदा हुने कारण पनि यही हो । प्रधानमन्त्री भएपछि केवल प्रधानमन्त्री हुने र चानुमानु बस्ने गर्नुपर्छ । हाम्रा प्रधानमन्त्रीहरु प्रधानमन्त्री हुन पाँछैन, यो गर्छु त्यो गर्छु भन्न थाल्छन् । गरीवी निवारण, भ्रष्टाचार निवारण गर्छु भन्छन् । यति किलो मिटर बाटो बनाउँछु, यति मेगावाट बिजुली निकाल्छु, यति विद्यालय खोल्छु यति उद्योग स्थापना गर्छु त्या । अनि ध्यान अन्तै जान्छ । प्रधानमन्त्री पद स्वात्त चुँडिन्छ । अनि भएन सबैकुरा ठण्डा - त्यसैले वर्तमान र भावी प्रधानमन्त्री चूप लागेर प्रधानमन्त्री खाउन् । समस्यै हुँदैन ।
– पं. बाबुराम भट्टरार्इ
मैथिली नाट्य-साहित्य : एकटा संक्षिप्त परिचय
मैथिली नाट्य-साहित्य : एकटा संक्षिप्त परिचय
काव्यक अन्तर्गत सर्वाधिक रमणीय रचना नाटक मानल गेल अछि - ‘काव्यषु नाटकं रम्यम् ।’ दृश्य एवं श्रव्य दुनू एकहि संग रहबाक कारणे काव्यक आन भेद सँ एकरा नीक मानल जाइछ । आचार्य भरत मुनिक ‘नाट्यवेदं तु पञ्चमम्’ सेहो बड़ प्रचलित अछि जकर तात्पर्य होइत अछि नाटक पांचम वेद थिक । संगहि भरत मुनि कहलनि जे ने तँ एहन कोनहुँ ज्ञान अछि ने शिल्प आ ने विद्या ओ कला एहन अछि आ ने तँ कोनहुँ योग वा कर्म एहन अछि जे नाटक मे नहि देखाओल जाय-
“न तज्जानं न तच्छिल्पं न सा विद्या न सा कला ।
नासौ योगौ न तत्कर्म नाट्ययेऽस्मिन्यत्र दृश्यते ॥"
भारतीय नाट्य शास्त्रानुसार नाट्य-साहित्य मूल रूप सँ दू कोटि मे विभक्त अछि -रूपक ओ उपरूपक । रूपकक दस गोट भेद अछि, जाहि मे नाटक रूपकक सभ भेद मे मुख्य अछि । उपरूपकक अठारह भेद अछि । वस्तुतः नाटक काव्यरत्नक मणिमय मुकुट थिक । प्रत्येक भाषा-साहित्य मे नाटकक प्राचूर्यक इएह कारण थिक, जे ओ सभ कें समान रूपेँ आह्लादित करैत आयल अछि ।
मैथिली नाटकक उत्पत्ति चौदहम शताब्दी मे भेल । संस्कृत संवाद ओ मैथिली गीत मिश्रित नाटकक परम्परा प्रारम्भ भेलैक । एहि प्रकारक पहिल मैथिली नाटक ज्योतिरीश्वरक ‘धूर्त्तसमागम’ प्रहसन थिक, जे दू अंक मे विभाजित अछि । पछाति विद्यापति ‘गोरक्षविजय’ आ ‘मणिमंजरी’ नाटिका लिखलनि । एकर बाद उमापतिक पारिजात-हरणक नाम अबैत अछि, जे श्रीकृष्ण कोना मानिनी सत्यभामाक मानक रक्षार्थ इन्द्रक वाटिका सँ सम्पूर्ण पारिजात वृक्षक हरण कय अनैत छथि, ताहि सँ सम्बन्ध अछि । जहिना गीत-परम्परा मे अनेको शताब्दी धरि विद्यापति व्याप्त रहलाह, तहिना नाट्य परंपरा केँ उमापतिक ‘पारिजात-हरण’ प्रभावित कयने रहल । एकर अतिरिक्त उल्लेखनीय नाटक मे कवि गोविन्दक ‘नलचरित’, मुरारि मिश्रक ‘अनर्धराघव’, शंकर मिश्रक ‘गौरिदिगम्बर’, रामदासक ‘आनन्द-विजय’, लालकविक ‘गौरि स्वयंवर’, नन्दीपतिक ‘कृष्णकेलिमाला’, रमापतिक ‘रुक्मिणी-परिणय’, गोकुलानन्दक ‘मानचरित’, श्रीकृष्ण मिश्रक ‘प्रबोध चन्द्रोदय’, हर्षनाथ झाक ‘उषाहरण’ आदि उल्लेखनीय थिक । एहि मे भागवत, महाभारत, पुराण आदिक चर्चा विशेष रूपे भेल अछि तथा कृष्णलीला-सम्बन्धी कथा कथानकक रूप मे विशेष गृहीत भेल । यद्यपि ई परम्परा हर्षनाथ झाक संग समाप्त भ’ गेल तथापि चन्दा झाक ‘अहिल्याचरित’, विन्ध्यानाथ झाक ‘रमेश्वरचन्द्रिका’ तथा बलदेव मिश्रक ‘राज-राजेश्वरी’ ओ ‘रमेशोदय’ नाटक धरि एकर प्रभाव रहल । वास्तव मे उन्नैसम शताब्दीक अन्त धरि मैथिली नाटकक विकास सन्तोषप्रद नहिं रहल, मुदा एही त्रैभाषिक नाटकक गर्भसँ आधुनिक मैथिली नाटक निःसृत भेल अछि ।
आधुनिक मैथिली नाट्य साहित्यक जनक कविवर जीवन झा मानल जाइत छथि । विशुद्ध मैथिली भाषा मे सर्वप्रथम नाटक लिखबाक लेल इएह प्रेरित भेलाह आ शिल्प ओ शैलीक दृष्टिएँ नाटक मे परिवर्तनक आरोपन कयल । हिनक चारि गोट नाटक ‘सुन्दर संयोग’, ‘सामवती’, ‘पुनर्जन्म’, ‘नर्मदा सागर’ एवं खंडित अंश ‘मैथिली सट्टक’ उपलब्ध अछि, जकरा एकठाम एकत्रित कय ‘कविवर जीवन झा रचनावली’ नामेँ मैथिली अकादमी प्रकाशित कयलक । ‘सुन्दर संयोग’ चारि अंक मे विभाजित सामाजिक नाटक थिक, जाहि मे नव विवाहित दम्पति सुन्दर आ सरलाक प्रेम विरह ओ मिलनक कथा चित्रित अछि । ‘नर्मदा सागर’ मे परिणय सँ पूर्वक प्रेमकथा चित्रित अछि । ‘सामवती पुनर्जन्म’ सात अंक मे विभाजित पौराणिक कथानक पर आधारित एक उत्कृष्ट नाटक थिक ।
तत्पश्चात् लालदास पौराणिक कथावस्तुक आधार पर ‘सावित्री सत्यवान’ नाटक दस अंक मे लिखलनि, जे सावित्री ओ सत्यवानक प्रणय-सम्बन्ध पर आधारित छैक । पतिक प्रति निष्ठा ओ आसक्ति केँ प्रदर्शित करैत एहि नाटकक अनेक गीत लालदासक अलंकार प्रियताक सफल उदाहरण थिक । मुन्शी रघुनन्दन दास छओ अंकमे ‘मिथिला नाटक’ लिखलनि, जाहिमे विशुद्ध राष्ट्रीयताक भावना सन्निहित अछि । हिनक ‘सुदर्शन’ ओ ‘दूतांगद व्यायोग’ नाटकक चर्चा सेहो कयल गेल अछि ।
सरसकवि ईशनाथ झा सामाजिक नाटक ‘चीनीक लड्डू’ तीन अंक मे लिखलनि, जे आधुनिक कुत्सित समाजक मर्म केँ उद्घाटित करैत अछि । हिनक ‘उगना’ नाटक तँ मिथिलांचलक कोनो एहन गाम नहि अछि, जतय मंचित नहि भेल होइ । एकर कथा विद्यापतिक शिव भक्ति आ ओहि सँ आह्लादित भय उगनाक रूप मे महादेवक विद्यापतिक चाकरी करब थिक ।
शारदानन्द झाक ‘फेरार’ नाटक राजनीतिक कथावस्तुक श्री गणेश करैछ । एहि मे १९४२ ई.क क्रान्ति आ तकर बादक ब्रिटिश सरकारक दमन चक देखौने छथि । पं. जीवनान्द झा दू अंकमे ‘दूर्गा विजय’ नाटक लिखलनि जे दुर्गा सप्तशतीक पाँचम अध्याय सँ एगारहम अध्याय धरिक कयास लय लिखल गेल ।
मंचनक दृष्टिएँ पं. गोविन्द झाक ‘बसात’, ‘तिक प्रणाम’ ओ ‘रुक्मिणीहरण’ बड़ ख्याति पओलक । मैथिल समाज मे नारी शिक्षाक अभाव, पति पत्नी मे जे असमानता देखल जाइत अछि तथा एहि असमानताक जे दुष्परिणाम होइत छैक-तकर सुन्दर चित्रण ‘बसात’ मे भेटैछ । नाट्य लेखन केँ सुधांशु शेखर चौधरी एक नव दिशा देलनि । ‘भफाइत चाहक जिनगी’, ‘लेटाइत आँचर’, ‘पहिल साँझ’, ‘मनुक्ख आ मनुक्ख’ एवं ‘एकतारा’ हिनक चर्चित नाटक थिक । दहेज प्रथाक दुष्परिणाम केँ चित्रित कय समाज केँ तकर विरोध करबा मे प्रयत्नशील होयब ‘लेटाइत आँचर’क उद्देश्य थिक । महेन्द्र मलगिया आ डॉ. अरविन्द कुमार ‘अक्कु’ आधुनिक नाटककार मे सर्वाधिक ध्यान आकर्षित कयलनि । महेन्द्र मलंगियाक ‘लक्ष्मण रेखा : खण्डित’, जुआएल कनकनी, ‘एक कमल नोरमे’ ‘ओकरा आंगनक बारहमासा’, ‘लेभराएल आ सीता’ एवं ‘बिरजू, बिलटू आ बाबू’ नाटकक सफल मंचन भेल अछि । ‘लक्ष्मण रेखा : खंडित’ आदर्शवादी नाटक थिक, जाहि मे विधवा-विवाह केँ आ तकर समस्या केँ नव दृष्टिएँ प्रस्तुत कयल गेल । अरविन्द कुमार ‘अक्कु’क ‘ताल-मुट्ठी’, ‘आगि धधकि रहल छै’, ‘पातक मनुक्ख’, ‘अन्हार जंगल’, ‘एना कतेक दिन’ ‘आतंक’ एवं ‘रक्त’ मंचनक दृष्टिएँ पूर्ण सफल रहल अछि ।
एकर अतिरिक्त आओर महत्वपूर्ण नाटक सभ अछि । विस्तारक भय रहबाक कारणे प्रमुख नाटक सभक मात्र नाम गनायब सम्भव अछि । पं. आनन्द झाक ‘सीता स्वयंवर’, पं. दामोदर झाक ‘गांधर्व विवाह’, डॉ. कांचीनाथ झा ‘किरण’क ‘विजेता विद्यापति’, मणीपद्मक ‘कण्ठहार’, ‘झुमकी’ ओ ‘तेसर कनिञा’, काशीनाथ मिश्रक ‘दिग्विजय’ आ ‘अयाची’, विद्यानाथ रायक ‘विद्यापति’, डॉ. रामदेव झाक ‘परिझैत पाथर’, गंगेश गुंजनक ‘आइ भोर’, उगयकान्त मिश्रक ‘मालिनी’, ‘नचिकेताक ‘एक छल राजा, ‘नाटकक लेल’ एवं ‘नायकक नाम जीवनम्’, भाग्यनारायणक झाक ‘मनोरथ’, छत्रानन्द सिंह झाक ‘प्रायश्चित्त’, बाबू साहेब चौधरीक ‘कुहेस’, विभूति आनन्दक ‘समय संकेत’, ‘गौरीकान्त चौधरी ‘कान्त’क ‘वरदान’, प्रबोधनारायण सिंहक ‘प्रेमक रोग’, गुणनाथ झाक ‘मधुयामिनी’, ‘पाथेय’, कनिञा-पुतरा’ ओ ‘लाल बुझक्कर’, उषा किरण खानक ‘एकसरि ठाढ़ि’ ओ ‘फागुन’ , घननाथ झाक ‘भगवती भक्त’, रवीन्द्रनाथ ठाकुरक ‘टू लेक’, ‘एक राति’ आ ‘जखने कहल कक्का हौ’, डॉ. सदन मिश्र ‘राजनर्तकी’, लल्लन प्रसाद ठाकुरक ‘बड़का साहेब’, ‘बकलेल’, मि. लीलो काका’ ओ ‘लौंगिया मरचाइ’ आदि नाटक मैथिली नाट्य साहित्यक अन्तर्गत मुख्यतः विविध भावधाराक प्रतिनिधित्व करैछ ।
नाटकक एकटा प्रवृत्ति आन भाषा-साहित्यक नीक नाटक सभक मैथिली अनुवाद करब सेहो थिक । एहि मे संस्कृत, अंग्रेजी, बंगला ओ फ्रेंच साहित्यक उत्कृष्ट नाटक सँ मैथिली नाट्य साहित्यक श्रृंगार करबाक प्रयास भेल । रघुनन्दन दासक ‘उत्तर रामचरित’, प्रो. ईशनाथ झाक ‘मृच्छकटिक’ ओ ‘शकुन्तला’, डा. सुधाकर झा शास्त्रीक मुद्रा राक्षस पं गोविन्द झाक ‘स्वप्न-वासवदत्ता’ ओ ‘मालविकाग्निमित्र’, दामोदर झाक ‘भूतक छाया’, जीवनान्द ठाकुरक ‘अभिषेक’, प्रो. प्रबोध नारायण सिंहक ‘अन्हेर नगरी’ ओ ‘चोर’, डॉ. अणिमा सिंहक ‘पियासल धरती उताहुल नोर’, छत्रानन्द सिंह झाक ‘अन्तिम प्रश्न’ आ ‘गाछ’, परमानन्द झाक ‘पार्वती परिणय’, डॉ. इलारानी सिंहक ‘प्रेम:एक कविता’ ओ ‘सलोमा’, दीनानाथ झाक ‘आगन्तुक’, रामलोचन ठाकुरक ‘चारि पहर’ आ ‘जादूगर’, कुणालक ‘बाँकी इतिहास’ आदि अनूदित नाटक पढ़ि साहित्यिक आनन्द विशेष लेल जा सकैछ ।
मैथिली-साहित्यक अन्य विधा (कथा, उपन्यास, आदि) क कृत्तिकेँ नाट्य-रूपान्तरित करब एम्हर आबि प्रारम्भ भेल अछि, जे मंचनक दृष्टिएँ बड़ सफलता प्राप्त कयलक । ‘यात्री’क ‘नवतुरिया’ उपन्यास, श्रीमती उषा किरण खान द्वारा ‘ललित’क ‘पृथ्वी-पुत्र’ उपन्यास, अशोक द्वारा ‘धूमकेतु’क कथा ‘अगुरवान’, मनोज मनुज द्वारा ‘राजकमलक’क ‘भग्न स्तूपक एकटा अक्षत’ कुणाल द्वारा एवं विभूति आनन्दक ‘रिटायरमेंट’ कथा ‘एसगर-एसगर’ नामेँ ज्योत्सना चन्द्रम् द्वारा महत्वपूर्ण कार्य थिक ।
आकाशवाणीक आविष्कार नाटक केँ दृश्य काव्यक संग श्रव्य काव्य बनाय देलक अछि । २३ जनवरी १९४५ केँ पटना मे एवं २ फरवरी ‘७९ केँ दरभंगा मे आकाशवाणीक स्थापना सँ चौपाल भारती, गामधर ओ सिङरहार कार्यक्रम मे मैथिलीक रेडियो नाटकक प्रवेश शुरू भेल । यद्यपि एहि दिशा मे सन्तोषप्रद कार्य नहि भ’ रहल अछि आ अधिकांश रेडियो नाटक अप्रकाशित पड़ल अछि । कुमार गंगानन्द सिंह लिखित ‘जीवन-संघर्ष’ पहिल रेडियो नाटक थिक, जे पटना केन्द्र सँ प्रसारित भेल छल । ‘मंगरूपाठक’, ‘जय सोमनाथ’, ‘सीता’, ‘चाकरी’, ‘हमर स्वप्न सार्थक भेल’, ‘प्रायश्चित्त, ‘पियास’, ‘कोजगराक भरिया’, बाढ़ि बाटे’, ‘नानक पूरा’, ‘आदर्श वर’, ‘गुरु गूड़-चेला चीनी’, प्रेमक सिन्दूर’, विश्वामित्र’, ‘लोचन धाए फेधाएल हरि नहि आयल हे’, ‘साध्वी सीता’, ‘इनोरेमे भांग’, ‘बातक बतंगर’, ‘आलूक बोरिया’, ‘मामा सावधान’, ‘नसबन्दी’, ‘शंकर-पराभव’, ‘युवा संकल्प’, ‘सिकीक डाली: मलकोकाक फूल’ आदि रेडियो नाटक बहुचर्चित रहल ।
मैथिली नाट्य-साहित्यक विकास मिथिलाक अतिरिक्त नेपाल आ आसाम मे भेल । कहल जाइछ जे मैथिली नाटकक जन्म मिथिला मे भेल आ विकास नेपाल मे । नेपाल मे मैथिली नाटकक जे श्रृंखला स्थापित भेल, तकर श्रेय मल्ल वंश केँ देल जायत । मल्ल राजा लोकनि द्वारा मैथिली नाट्य साहित्यक हेतु जे सत्प्रयास कयल गेल, तकर साम्राज्य भातगाँव, काठमांडू, ललितपुर एवं बनेपा मे भेल । चारू केन्द्र मिलाय लगभग एक सय मैथिलीक नाटक लिखल गेल । परन्तु मल्ल राजवंशक पतनक बाद मैथिली नाट्य-साहित्यक समक्ष जे एक अल्प विरामक स्थिति आबि गेलैक, तकरा एमहर आबि दूर कयलनि, पं. जीवनाथ झा, डॉ. ‘धीरेन्द्र’, महेन्द्र मलंगिया, स्व. वासुदेव ठाकुर, गुणनाथ, रामभद्र, शशिकान्त ठाकुर, रामभरोस कापड़ि ‘भ्रमर’, कृष्णकान्त ठाकुर प्रभृति ।
आसाम मे वैष्णव धर्मक प्रचार-प्रसार लेल मैथिली नात्य-साहित्यक विकास सोलहम शताब्दी मे भेल, जकरा ‘अंकीया नाट’ कहल गेल आ एकर प्रवर्त्तक शंकरदेव छलाह । अंकीया नाटककार मे माधवदेव, गोपालदेव आ रामलोचन ठाकुरक नाम अग्रगण्य अछि ।
मैथिली नाट्य-साहित्य केँ दुतगतिएँ आगाँ बढ़यबाक श्रेय मैथिली नाट्य-रंग केँ सेहो छैक । मैथिली रंगमंच केँ ठाढ़ करबा मे पटनाक चेतना समितिक मुख्य भूमिका रहल, जे सभ साल विद्यापति स्मृति पर्वक अवसर पर किछु नाटकक मंचन करैत आयल अछि । संगहि बहुतो एहन नाट्य संस्था अछि, जे अनेकानेक मौलिक, अनूदित ओ रूपान्तरित मैथिली नाटकक मंचन कयलक । एहि मे प्रमुख अछि-‘भंगिमा’ (पटना), ‘अरिपन’ (पटना), ‘चित्रगुप्त सांस्कृतिक केन्द्र’ (कलकत्ता), ‘अखिल भारतीय मिथिला संघ’ (कलकत्ता), ‘मिथिपात्रिक (कलकत्ता), ‘श्यामा नाट्य कला-परिषद’ (चनौर), ‘मिथिला नाट्य कला-परिषद्’ (सरिसव-पाही), ‘मिथिलाक्षर’ (जमशेदपुर), ‘मैथिली कला-मंच’ (बोकारो), ‘भद्रकाली नाट्य-परिषद्’ (कोइलख), ‘नाट्य-परिषद्’ (पिण्डारूछ) आदि ।
वास्तव मे मैथिली नाट्य-साहित्य अपन विकासक पथ पर अग्रसर भ’ रहल अछि । ऐतिहासिक, पौराणिक, राजनीतिक, सामाजिक आदि भावभूमि पर आधारित नाटक द्वारा मैथिली-साहित्य गौरवान्वित भेल अछि । नाटककार मंच-कौशल केँ ध्यान मे राखि एकर अभिवृद्धि मे लागल रहैत छथि ।
काव्यक अन्तर्गत सर्वाधिक रमणीय रचना नाटक मानल गेल अछि - ‘काव्यषु नाटकं रम्यम् ।’ दृश्य एवं श्रव्य दुनू एकहि संग रहबाक कारणे काव्यक आन भेद सँ एकरा नीक मानल जाइछ । आचार्य भरत मुनिक ‘नाट्यवेदं तु पञ्चमम्’ सेहो बड़ प्रचलित अछि जकर तात्पर्य होइत अछि नाटक पांचम वेद थिक । संगहि भरत मुनि कहलनि जे ने तँ एहन कोनहुँ ज्ञान अछि ने शिल्प आ ने विद्या ओ कला एहन अछि आ ने तँ कोनहुँ योग वा कर्म एहन अछि जे नाटक मे नहि देखाओल जाय-
“न तज्जानं न तच्छिल्पं न सा विद्या न सा कला ।
नासौ योगौ न तत्कर्म नाट्ययेऽस्मिन्यत्र दृश्यते ॥"
भारतीय नाट्य शास्त्रानुसार नाट्य-साहित्य मूल रूप सँ दू कोटि मे विभक्त अछि -रूपक ओ उपरूपक । रूपकक दस गोट भेद अछि, जाहि मे नाटक रूपकक सभ भेद मे मुख्य अछि । उपरूपकक अठारह भेद अछि । वस्तुतः नाटक काव्यरत्नक मणिमय मुकुट थिक । प्रत्येक भाषा-साहित्य मे नाटकक प्राचूर्यक इएह कारण थिक, जे ओ सभ कें समान रूपेँ आह्लादित करैत आयल अछि ।
मैथिली नाटकक उत्पत्ति चौदहम शताब्दी मे भेल । संस्कृत संवाद ओ मैथिली गीत मिश्रित नाटकक परम्परा प्रारम्भ भेलैक । एहि प्रकारक पहिल मैथिली नाटक ज्योतिरीश्वरक ‘धूर्त्तसमागम’ प्रहसन थिक, जे दू अंक मे विभाजित अछि । पछाति विद्यापति ‘गोरक्षविजय’ आ ‘मणिमंजरी’ नाटिका लिखलनि । एकर बाद उमापतिक पारिजात-हरणक नाम अबैत अछि, जे श्रीकृष्ण कोना मानिनी सत्यभामाक मानक रक्षार्थ इन्द्रक वाटिका सँ सम्पूर्ण पारिजात वृक्षक हरण कय अनैत छथि, ताहि सँ सम्बन्ध अछि । जहिना गीत-परम्परा मे अनेको शताब्दी धरि विद्यापति व्याप्त रहलाह, तहिना नाट्य परंपरा केँ उमापतिक ‘पारिजात-हरण’ प्रभावित कयने रहल । एकर अतिरिक्त उल्लेखनीय नाटक मे कवि गोविन्दक ‘नलचरित’, मुरारि मिश्रक ‘अनर्धराघव’, शंकर मिश्रक ‘गौरिदिगम्बर’, रामदासक ‘आनन्द-विजय’, लालकविक ‘गौरि स्वयंवर’, नन्दीपतिक ‘कृष्णकेलिमाला’, रमापतिक ‘रुक्मिणी-परिणय’, गोकुलानन्दक ‘मानचरित’, श्रीकृष्ण मिश्रक ‘प्रबोध चन्द्रोदय’, हर्षनाथ झाक ‘उषाहरण’ आदि उल्लेखनीय थिक । एहि मे भागवत, महाभारत, पुराण आदिक चर्चा विशेष रूपे भेल अछि तथा कृष्णलीला-सम्बन्धी कथा कथानकक रूप मे विशेष गृहीत भेल । यद्यपि ई परम्परा हर्षनाथ झाक संग समाप्त भ’ गेल तथापि चन्दा झाक ‘अहिल्याचरित’, विन्ध्यानाथ झाक ‘रमेश्वरचन्द्रिका’ तथा बलदेव मिश्रक ‘राज-राजेश्वरी’ ओ ‘रमेशोदय’ नाटक धरि एकर प्रभाव रहल । वास्तव मे उन्नैसम शताब्दीक अन्त धरि मैथिली नाटकक विकास सन्तोषप्रद नहिं रहल, मुदा एही त्रैभाषिक नाटकक गर्भसँ आधुनिक मैथिली नाटक निःसृत भेल अछि ।
आधुनिक मैथिली नाट्य साहित्यक जनक कविवर जीवन झा मानल जाइत छथि । विशुद्ध मैथिली भाषा मे सर्वप्रथम नाटक लिखबाक लेल इएह प्रेरित भेलाह आ शिल्प ओ शैलीक दृष्टिएँ नाटक मे परिवर्तनक आरोपन कयल । हिनक चारि गोट नाटक ‘सुन्दर संयोग’, ‘सामवती’, ‘पुनर्जन्म’, ‘नर्मदा सागर’ एवं खंडित अंश ‘मैथिली सट्टक’ उपलब्ध अछि, जकरा एकठाम एकत्रित कय ‘कविवर जीवन झा रचनावली’ नामेँ मैथिली अकादमी प्रकाशित कयलक । ‘सुन्दर संयोग’ चारि अंक मे विभाजित सामाजिक नाटक थिक, जाहि मे नव विवाहित दम्पति सुन्दर आ सरलाक प्रेम विरह ओ मिलनक कथा चित्रित अछि । ‘नर्मदा सागर’ मे परिणय सँ पूर्वक प्रेमकथा चित्रित अछि । ‘सामवती पुनर्जन्म’ सात अंक मे विभाजित पौराणिक कथानक पर आधारित एक उत्कृष्ट नाटक थिक ।
तत्पश्चात् लालदास पौराणिक कथावस्तुक आधार पर ‘सावित्री सत्यवान’ नाटक दस अंक मे लिखलनि, जे सावित्री ओ सत्यवानक प्रणय-सम्बन्ध पर आधारित छैक । पतिक प्रति निष्ठा ओ आसक्ति केँ प्रदर्शित करैत एहि नाटकक अनेक गीत लालदासक अलंकार प्रियताक सफल उदाहरण थिक । मुन्शी रघुनन्दन दास छओ अंकमे ‘मिथिला नाटक’ लिखलनि, जाहिमे विशुद्ध राष्ट्रीयताक भावना सन्निहित अछि । हिनक ‘सुदर्शन’ ओ ‘दूतांगद व्यायोग’ नाटकक चर्चा सेहो कयल गेल अछि ।
सरसकवि ईशनाथ झा सामाजिक नाटक ‘चीनीक लड्डू’ तीन अंक मे लिखलनि, जे आधुनिक कुत्सित समाजक मर्म केँ उद्घाटित करैत अछि । हिनक ‘उगना’ नाटक तँ मिथिलांचलक कोनो एहन गाम नहि अछि, जतय मंचित नहि भेल होइ । एकर कथा विद्यापतिक शिव भक्ति आ ओहि सँ आह्लादित भय उगनाक रूप मे महादेवक विद्यापतिक चाकरी करब थिक ।
शारदानन्द झाक ‘फेरार’ नाटक राजनीतिक कथावस्तुक श्री गणेश करैछ । एहि मे १९४२ ई.क क्रान्ति आ तकर बादक ब्रिटिश सरकारक दमन चक देखौने छथि । पं. जीवनान्द झा दू अंकमे ‘दूर्गा विजय’ नाटक लिखलनि जे दुर्गा सप्तशतीक पाँचम अध्याय सँ एगारहम अध्याय धरिक कयास लय लिखल गेल ।
मंचनक दृष्टिएँ पं. गोविन्द झाक ‘बसात’, ‘तिक प्रणाम’ ओ ‘रुक्मिणीहरण’ बड़ ख्याति पओलक । मैथिल समाज मे नारी शिक्षाक अभाव, पति पत्नी मे जे असमानता देखल जाइत अछि तथा एहि असमानताक जे दुष्परिणाम होइत छैक-तकर सुन्दर चित्रण ‘बसात’ मे भेटैछ । नाट्य लेखन केँ सुधांशु शेखर चौधरी एक नव दिशा देलनि । ‘भफाइत चाहक जिनगी’, ‘लेटाइत आँचर’, ‘पहिल साँझ’, ‘मनुक्ख आ मनुक्ख’ एवं ‘एकतारा’ हिनक चर्चित नाटक थिक । दहेज प्रथाक दुष्परिणाम केँ चित्रित कय समाज केँ तकर विरोध करबा मे प्रयत्नशील होयब ‘लेटाइत आँचर’क उद्देश्य थिक । महेन्द्र मलगिया आ डॉ. अरविन्द कुमार ‘अक्कु’ आधुनिक नाटककार मे सर्वाधिक ध्यान आकर्षित कयलनि । महेन्द्र मलंगियाक ‘लक्ष्मण रेखा : खण्डित’, जुआएल कनकनी, ‘एक कमल नोरमे’ ‘ओकरा आंगनक बारहमासा’, ‘लेभराएल आ सीता’ एवं ‘बिरजू, बिलटू आ बाबू’ नाटकक सफल मंचन भेल अछि । ‘लक्ष्मण रेखा : खंडित’ आदर्शवादी नाटक थिक, जाहि मे विधवा-विवाह केँ आ तकर समस्या केँ नव दृष्टिएँ प्रस्तुत कयल गेल । अरविन्द कुमार ‘अक्कु’क ‘ताल-मुट्ठी’, ‘आगि धधकि रहल छै’, ‘पातक मनुक्ख’, ‘अन्हार जंगल’, ‘एना कतेक दिन’ ‘आतंक’ एवं ‘रक्त’ मंचनक दृष्टिएँ पूर्ण सफल रहल अछि ।
एकर अतिरिक्त आओर महत्वपूर्ण नाटक सभ अछि । विस्तारक भय रहबाक कारणे प्रमुख नाटक सभक मात्र नाम गनायब सम्भव अछि । पं. आनन्द झाक ‘सीता स्वयंवर’, पं. दामोदर झाक ‘गांधर्व विवाह’, डॉ. कांचीनाथ झा ‘किरण’क ‘विजेता विद्यापति’, मणीपद्मक ‘कण्ठहार’, ‘झुमकी’ ओ ‘तेसर कनिञा’, काशीनाथ मिश्रक ‘दिग्विजय’ आ ‘अयाची’, विद्यानाथ रायक ‘विद्यापति’, डॉ. रामदेव झाक ‘परिझैत पाथर’, गंगेश गुंजनक ‘आइ भोर’, उगयकान्त मिश्रक ‘मालिनी’, ‘नचिकेताक ‘एक छल राजा, ‘नाटकक लेल’ एवं ‘नायकक नाम जीवनम्’, भाग्यनारायणक झाक ‘मनोरथ’, छत्रानन्द सिंह झाक ‘प्रायश्चित्त’, बाबू साहेब चौधरीक ‘कुहेस’, विभूति आनन्दक ‘समय संकेत’, ‘गौरीकान्त चौधरी ‘कान्त’क ‘वरदान’, प्रबोधनारायण सिंहक ‘प्रेमक रोग’, गुणनाथ झाक ‘मधुयामिनी’, ‘पाथेय’, कनिञा-पुतरा’ ओ ‘लाल बुझक्कर’, उषा किरण खानक ‘एकसरि ठाढ़ि’ ओ ‘फागुन’ , घननाथ झाक ‘भगवती भक्त’, रवीन्द्रनाथ ठाकुरक ‘टू लेक’, ‘एक राति’ आ ‘जखने कहल कक्का हौ’, डॉ. सदन मिश्र ‘राजनर्तकी’, लल्लन प्रसाद ठाकुरक ‘बड़का साहेब’, ‘बकलेल’, मि. लीलो काका’ ओ ‘लौंगिया मरचाइ’ आदि नाटक मैथिली नाट्य साहित्यक अन्तर्गत मुख्यतः विविध भावधाराक प्रतिनिधित्व करैछ ।
नाटकक एकटा प्रवृत्ति आन भाषा-साहित्यक नीक नाटक सभक मैथिली अनुवाद करब सेहो थिक । एहि मे संस्कृत, अंग्रेजी, बंगला ओ फ्रेंच साहित्यक उत्कृष्ट नाटक सँ मैथिली नाट्य साहित्यक श्रृंगार करबाक प्रयास भेल । रघुनन्दन दासक ‘उत्तर रामचरित’, प्रो. ईशनाथ झाक ‘मृच्छकटिक’ ओ ‘शकुन्तला’, डा. सुधाकर झा शास्त्रीक मुद्रा राक्षस पं गोविन्द झाक ‘स्वप्न-वासवदत्ता’ ओ ‘मालविकाग्निमित्र’, दामोदर झाक ‘भूतक छाया’, जीवनान्द ठाकुरक ‘अभिषेक’, प्रो. प्रबोध नारायण सिंहक ‘अन्हेर नगरी’ ओ ‘चोर’, डॉ. अणिमा सिंहक ‘पियासल धरती उताहुल नोर’, छत्रानन्द सिंह झाक ‘अन्तिम प्रश्न’ आ ‘गाछ’, परमानन्द झाक ‘पार्वती परिणय’, डॉ. इलारानी सिंहक ‘प्रेम:एक कविता’ ओ ‘सलोमा’, दीनानाथ झाक ‘आगन्तुक’, रामलोचन ठाकुरक ‘चारि पहर’ आ ‘जादूगर’, कुणालक ‘बाँकी इतिहास’ आदि अनूदित नाटक पढ़ि साहित्यिक आनन्द विशेष लेल जा सकैछ ।
मैथिली-साहित्यक अन्य विधा (कथा, उपन्यास, आदि) क कृत्तिकेँ नाट्य-रूपान्तरित करब एम्हर आबि प्रारम्भ भेल अछि, जे मंचनक दृष्टिएँ बड़ सफलता प्राप्त कयलक । ‘यात्री’क ‘नवतुरिया’ उपन्यास, श्रीमती उषा किरण खान द्वारा ‘ललित’क ‘पृथ्वी-पुत्र’ उपन्यास, अशोक द्वारा ‘धूमकेतु’क कथा ‘अगुरवान’, मनोज मनुज द्वारा ‘राजकमलक’क ‘भग्न स्तूपक एकटा अक्षत’ कुणाल द्वारा एवं विभूति आनन्दक ‘रिटायरमेंट’ कथा ‘एसगर-एसगर’ नामेँ ज्योत्सना चन्द्रम् द्वारा महत्वपूर्ण कार्य थिक ।
आकाशवाणीक आविष्कार नाटक केँ दृश्य काव्यक संग श्रव्य काव्य बनाय देलक अछि । २३ जनवरी १९४५ केँ पटना मे एवं २ फरवरी ‘७९ केँ दरभंगा मे आकाशवाणीक स्थापना सँ चौपाल भारती, गामधर ओ सिङरहार कार्यक्रम मे मैथिलीक रेडियो नाटकक प्रवेश शुरू भेल । यद्यपि एहि दिशा मे सन्तोषप्रद कार्य नहि भ’ रहल अछि आ अधिकांश रेडियो नाटक अप्रकाशित पड़ल अछि । कुमार गंगानन्द सिंह लिखित ‘जीवन-संघर्ष’ पहिल रेडियो नाटक थिक, जे पटना केन्द्र सँ प्रसारित भेल छल । ‘मंगरूपाठक’, ‘जय सोमनाथ’, ‘सीता’, ‘चाकरी’, ‘हमर स्वप्न सार्थक भेल’, ‘प्रायश्चित्त, ‘पियास’, ‘कोजगराक भरिया’, बाढ़ि बाटे’, ‘नानक पूरा’, ‘आदर्श वर’, ‘गुरु गूड़-चेला चीनी’, प्रेमक सिन्दूर’, विश्वामित्र’, ‘लोचन धाए फेधाएल हरि नहि आयल हे’, ‘साध्वी सीता’, ‘इनोरेमे भांग’, ‘बातक बतंगर’, ‘आलूक बोरिया’, ‘मामा सावधान’, ‘नसबन्दी’, ‘शंकर-पराभव’, ‘युवा संकल्प’, ‘सिकीक डाली: मलकोकाक फूल’ आदि रेडियो नाटक बहुचर्चित रहल ।
मैथिली नाट्य-साहित्यक विकास मिथिलाक अतिरिक्त नेपाल आ आसाम मे भेल । कहल जाइछ जे मैथिली नाटकक जन्म मिथिला मे भेल आ विकास नेपाल मे । नेपाल मे मैथिली नाटकक जे श्रृंखला स्थापित भेल, तकर श्रेय मल्ल वंश केँ देल जायत । मल्ल राजा लोकनि द्वारा मैथिली नाट्य साहित्यक हेतु जे सत्प्रयास कयल गेल, तकर साम्राज्य भातगाँव, काठमांडू, ललितपुर एवं बनेपा मे भेल । चारू केन्द्र मिलाय लगभग एक सय मैथिलीक नाटक लिखल गेल । परन्तु मल्ल राजवंशक पतनक बाद मैथिली नाट्य-साहित्यक समक्ष जे एक अल्प विरामक स्थिति आबि गेलैक, तकरा एमहर आबि दूर कयलनि, पं. जीवनाथ झा, डॉ. ‘धीरेन्द्र’, महेन्द्र मलंगिया, स्व. वासुदेव ठाकुर, गुणनाथ, रामभद्र, शशिकान्त ठाकुर, रामभरोस कापड़ि ‘भ्रमर’, कृष्णकान्त ठाकुर प्रभृति ।
आसाम मे वैष्णव धर्मक प्रचार-प्रसार लेल मैथिली नात्य-साहित्यक विकास सोलहम शताब्दी मे भेल, जकरा ‘अंकीया नाट’ कहल गेल आ एकर प्रवर्त्तक शंकरदेव छलाह । अंकीया नाटककार मे माधवदेव, गोपालदेव आ रामलोचन ठाकुरक नाम अग्रगण्य अछि ।
मैथिली नाट्य-साहित्य केँ दुतगतिएँ आगाँ बढ़यबाक श्रेय मैथिली नाट्य-रंग केँ सेहो छैक । मैथिली रंगमंच केँ ठाढ़ करबा मे पटनाक चेतना समितिक मुख्य भूमिका रहल, जे सभ साल विद्यापति स्मृति पर्वक अवसर पर किछु नाटकक मंचन करैत आयल अछि । संगहि बहुतो एहन नाट्य संस्था अछि, जे अनेकानेक मौलिक, अनूदित ओ रूपान्तरित मैथिली नाटकक मंचन कयलक । एहि मे प्रमुख अछि-‘भंगिमा’ (पटना), ‘अरिपन’ (पटना), ‘चित्रगुप्त सांस्कृतिक केन्द्र’ (कलकत्ता), ‘अखिल भारतीय मिथिला संघ’ (कलकत्ता), ‘मिथिपात्रिक (कलकत्ता), ‘श्यामा नाट्य कला-परिषद’ (चनौर), ‘मिथिला नाट्य कला-परिषद्’ (सरिसव-पाही), ‘मिथिलाक्षर’ (जमशेदपुर), ‘मैथिली कला-मंच’ (बोकारो), ‘भद्रकाली नाट्य-परिषद्’ (कोइलख), ‘नाट्य-परिषद्’ (पिण्डारूछ) आदि ।
वास्तव मे मैथिली नाट्य-साहित्य अपन विकासक पथ पर अग्रसर भ’ रहल अछि । ऐतिहासिक, पौराणिक, राजनीतिक, सामाजिक आदि भावभूमि पर आधारित नाटक द्वारा मैथिली-साहित्य गौरवान्वित भेल अछि । नाटककार मंच-कौशल केँ ध्यान मे राखि एकर अभिवृद्धि मे लागल रहैत छथि ।
मिथिलाक्षरक ऐतिहासिकता
मिथिलाक्षरक ऐतिहासिकता
ऐतिहासिक दृष्टिएँ मिथिलाक्षर लिपिक प्राचीनतम आओर प्रारम्भिक रूप चित्रात्मक छल । मैथिलीलिपि अर्थात् मिथि माथव सँ उत्पन्न विदेह जनकक राज्य मिथिला मे जाहि अक्षर सँ लिपिक रूप भाषाक रचना भेल, मिथिलाक्षर कहल जाइछ । मैथिली लिपिक प्राचीनतम उल्लेख, “ललित विस्तर" नामक बौद्ध ग्रंथ मे पाओल जाइछ, जतए ई “वैदेही-लिपि" कहल गेल अछि । ई पूर्वीय लिपि किंवा विदेह लिपि बंगला-आसामी ओ मैथिली-उड़िया वर्णमालाक जननी मानल जाइत अछि । मैथिलीक सभटा वर्ण-स्वरूप बंगालक प्राचीन पाण्डुलिपि मे भेटि जाइत अछि, तँ बंगाली पंडित सुविधा सँ मिथिलाक्षर पढ़ि लैत छथि । मगध तँ सहजहिं तत्कालीन वृहद विदेह मे अंगीभूत छल तें विक्रमशिला ओ नालन्दा मे लिखल मुसलमान आगमन सँ पूर्व एहन पाण्डुलिपि नेपाल मे सुरक्षित वर्णमालाक आलेख भेटैछ । परवर्त्तीकाल सातम शताब्दीक देवनागरी शैलीक वर्णमाला “कैथी"क प्रचार मगध, भोजपुरी भाषा-भाषी क्षेत्र होइत सरलता एवं संक्षिप्तताक कारणेँ मिथिला मे एकर पूर्ण प्रचार भेल । परञ्च मिथिलाक उच्च जातिक वर्ग मे प्राचीन लिपिक प्रयोग होइतहिं रहल । बाद मे मुद्रण कला विकसित भेलाक कारणें तिरहुता मे टाइपक निर्माण नहिं भऽ सकल, तखन हिन्दी साहित्यक प्रसारक संग ओकर लिपिक उपयोग मैथिलीक पोथी छपबा मे होमय लागल । ई स्थिति अद्यपर्यन्त अछि ।
मिथिलाक्षरक सभ सँ प्राचीन रूप “बौद्धगान" ओ “दोहा"क प्राचीन पाण्डुलिपि मे भेटैछ । एहि मध्य आलेखक तिथि नहिं भेटैछ । एहिना नेपालक पुस्तकालय सभ मे कतिपय अतिप्राचीन पाण्डुलिपि भेटैछ । राहुल सांकृत्यायन तिब्बत मे सुरक्षित कतोक पाण्डुलिपिक उल्लेख कएने छथि । “बिहार रिसर्च सोसाइटी" पटना मे सेहो मिथिलाक्षर मे लिखित संस्कृत ग्रन्थक पाण्डुलिपि सुरक्षित अछि ।
मिथिला मे लिपिक प्राचीनताक एकटा प्रमाण विदेह राज्यक स्थापना पहिने मिथिला मे व्रात्यनामक आदिवासीक प्रसंग संहित ओ ब्राह्मण-ग्रंथ सभ मे नीचवाचक शब्दक प्रयोग भेटैछ । व्रात्यलोकनिक सम्पूर्ण उत्तरी भारत मे प्रभावपूर्ण संस्कृति, साहित्य, भाषा, लिपि लौकिक छल, तेँ व्रात्य लोकनि ब्राह्मण ग्रंथ मे अनादरक पात्र छथि । महाभारत मे लिच्छवी केँ व्रात्य, क्षत्रिय तथा भगवान बुद्ध वज्जीक संज्ञा देने छथि, जकर अर्थ होइछ घुमक्कर । व्रात्यभाषा केँ बाटुला वर्त्तनी कहल जाइछ । मिथिला मे वर्णमाला केँ अद्यपर्यन्त वर्त्तनी कहल जाइछ, जे मिथिलाक्षर व्रात्य लोकनिक लिपिक संग घनिष्ठ सम्बन्धक सूचना दैछ । जाहि सँ मिथिलाक्षरक मूल अंश “ललित-विस्तर"क विदेह लिपि सँ बहुतो प्राचीन सिद्ध भए जाइछ ।
मिथिलाक्षरक उत्पत्ति कहिया ओ कोन रूपेँ भेल, निश्चित रूपेँ नहि कहल जा सकैछ, परंच प्रमाणस्वरूप “शतपथ ब्राह्मण"क अनुसार आर्यक एक दल माधव विदेह एवं हुनक पुरोहित रहुगणक नेतृत्व मे सरस्वती नदीक तट सँ सटले विदेह राजवंशक स्थापना कएल । संभव थीक जे ओ दल अपना संगे सिन्धु घाटीक सभ्यता, संस्कृत भाषा ओ लिपि सेहो अनने हो । “वृहदारण्य उपनिषद"क तेसर ओ चारिम अध्याय मे वर्णित याज्ञवल्क्य मैत्रेयी संवाद गर्भित तर्क प्रणाली सँ स्वभावतः अनुमान कएल जाइछ से शतपथ कालीन विदेह सर्वांग सम्पूर्ण विकसित राष्ट्र छल जकर स्वतंत्र वैदेही भाषा ओ स्वतंत्र वैदेही लिपि सेहो रहल होयतैक । एहि तथ्यक सम्पुष्टि बौद्ध धर्मक प्रसिद्ध ग्रंथ “ललित विस्तर" जकर चीनी अनुवाद ३०८ ई. मे भेल सँ प्रमाणित होइछ । एहि ग्रंथक ६६ गोट लिपिक सूची मे पूर्व-विदेह लिपिक चर्चा भेटैछ । विदेह लिपि सर्वांगीण पूर्वीय क्षेत्रक लिपिक विकास मैथिली, बंगला, आसामी ओ उड़िया लिपि सँ भेल । प्राचीन भारत मे दू गोट ब्राह्मी ओ खरोष्ठी लिपि प्रचलित छल । लिपिक प्राचीनतम प्रमाणेँ भारत मे पाँचम शताब्दी ई० पूर्वक पाणिनिक काल मे ब्राह्मीलिपि सँ मैथिलीक उद्भव ओ विकास भेल अछि । पूर्वी लिपि रूप सँ मैथिलीक, कैथी ओ बंगला विकसित भेल ।
मैथिलीक विकास रेखाचित्र निम्नवत् देखू :-
ब्राह्मीलिपि
उत्तरी शैली दक्षिणी शैली
गुप्तलिपि
कुटिललिपि
शारदालिपि नागरीलिपि
पूर्वीलिपि शैली पश्चिमी शैली
मैथिली, कैथी,
बंगला आदि । देवनागरी
डॉ० सुभद्र झा प्राच्य प्राकृत सँ निकलल भाषा सभ केँ निम्नरूपेँ दर्शौने छथि :-
प्राच्य प्राकृत
पश्चिमी पूर्वी
कौशल काशी मगध विदेह गौड़ ओड़ कामरूप
अवधी भोजपुरी मगही मैथिली बंगला ओड़िया आसामी
मैथिलीक विकास क्रमेँ प्राचीन मैथिली (दसम शताब्दी सँ अठारहम शताब्दी धरि) ओ नवीन मैथिली (अठारहम शताब्दी सँ अद्यपर्यन्त) दू गोट रूप मे मानल जाइछ ।
भारत भ्रमण कयनिहार तिब्बती यात्री धर्मस्वामी १२३४ ई० मे एहिठामक लिपिक चर्चा करैत ओकर नाम “बैवर्त्त-लिपि" कहलनि । ओ एहि सँ पूर्व विक्रमांकदेव चरित नामक ग्रंथ मे कुटिलाक्षर ओ कुटिल लिपिक चर्चा कएलनि अछि । सम्प्रति एकर नाम तिरहुता अछि । मुदा पढ़ल-लिखल लोक मे “मिथिलाक्षर" वा “मैथिली लिपि" रूप मे उद्धृत होइछ ।
म० म० हर प्रसाद शास्त्री “हाजार बछरेर पुरातन बौद्धगान ओ दोहा"क तालपत्रक आधार पर प्राचीनतम अभिलेख केँ “तिरहुता" कहि प्रकाशित कएलनि अछि । राहुल सांकृत्यायन “कुरुकुल्लासावन" नामक एक ग्रंथ तिब्बत मे प्राप्त कऽ ओहि लिपि के प्राचीनतम तिरहुता बतौलनि अछि । राजा नान्यदेवक मंत्री श्रीधर कायस्थक अंधराठाढ़ी (१०९७) ई० मे प्रायः सर्वप्रथम शुद्ध मिथिलाक्षरक दर्शन होइत अछि । तदन्तर नान्यदेवक बालक मलदेवक राजधानी भीठ भगवानपुरक लक्ष्मीनारायणक मूर्त्तिक नीचा शिलालेख मिथिलाक्षर मे अछि । एकर अतिरिक्त पनिचोभ ताम्रपत्र, आशी-शिलालेख, तिलकेश्वर गढ़ अभिलेख, खोजपुर अभिलेख, भागीरथपुरक शिलालेख, पोखराम गामक रामजानकी मन्दिर मे अवस्थित लक्ष्मीनारायणक मूर्त्तिक नीचाँ शिलालेख आदि मिथिलाक्षर मे देखल पाओल जाइत अछि ।
विद्यापतिक हाथ सँ (१४१८ ई०) लिखल भागवतक प्रतिलिपि मिथिलाक्षर मे कामेश्वर सिंह संस्कृत विश्वविद्यालय, दरभंगा मे सुरक्षित अछि । मैथिली लिपिक वर्ण-विन्यासक नियम “कामधेनु तंत्र" ओ “वर्णोद्धारतंत्र" मे प्रकाशित अछि । एकर प्रचार बंगाल ओ आसाम धरि अछि ।
प्राचीन ताम्रलिपि वा शिलालेख मिथिलाक्षर मे प्राप्त अछि । सम्प्रति मिथिलाक्षरक स्थान पर देवनागरी लिपिक प्रयोग होइत आबि रहल अछि ।
ऐतिहासिक दृष्टिएँ मिथिलाक्षर लिपिक प्राचीनतम आओर प्रारम्भिक रूप चित्रात्मक छल । मैथिलीलिपि अर्थात् मिथि माथव सँ उत्पन्न विदेह जनकक राज्य मिथिला मे जाहि अक्षर सँ लिपिक रूप भाषाक रचना भेल, मिथिलाक्षर कहल जाइछ । मैथिली लिपिक प्राचीनतम उल्लेख, “ललित विस्तर" नामक बौद्ध ग्रंथ मे पाओल जाइछ, जतए ई “वैदेही-लिपि" कहल गेल अछि । ई पूर्वीय लिपि किंवा विदेह लिपि बंगला-आसामी ओ मैथिली-उड़िया वर्णमालाक जननी मानल जाइत अछि । मैथिलीक सभटा वर्ण-स्वरूप बंगालक प्राचीन पाण्डुलिपि मे भेटि जाइत अछि, तँ बंगाली पंडित सुविधा सँ मिथिलाक्षर पढ़ि लैत छथि । मगध तँ सहजहिं तत्कालीन वृहद विदेह मे अंगीभूत छल तें विक्रमशिला ओ नालन्दा मे लिखल मुसलमान आगमन सँ पूर्व एहन पाण्डुलिपि नेपाल मे सुरक्षित वर्णमालाक आलेख भेटैछ । परवर्त्तीकाल सातम शताब्दीक देवनागरी शैलीक वर्णमाला “कैथी"क प्रचार मगध, भोजपुरी भाषा-भाषी क्षेत्र होइत सरलता एवं संक्षिप्तताक कारणेँ मिथिला मे एकर पूर्ण प्रचार भेल । परञ्च मिथिलाक उच्च जातिक वर्ग मे प्राचीन लिपिक प्रयोग होइतहिं रहल । बाद मे मुद्रण कला विकसित भेलाक कारणें तिरहुता मे टाइपक निर्माण नहिं भऽ सकल, तखन हिन्दी साहित्यक प्रसारक संग ओकर लिपिक उपयोग मैथिलीक पोथी छपबा मे होमय लागल । ई स्थिति अद्यपर्यन्त अछि ।
मिथिलाक्षरक सभ सँ प्राचीन रूप “बौद्धगान" ओ “दोहा"क प्राचीन पाण्डुलिपि मे भेटैछ । एहि मध्य आलेखक तिथि नहिं भेटैछ । एहिना नेपालक पुस्तकालय सभ मे कतिपय अतिप्राचीन पाण्डुलिपि भेटैछ । राहुल सांकृत्यायन तिब्बत मे सुरक्षित कतोक पाण्डुलिपिक उल्लेख कएने छथि । “बिहार रिसर्च सोसाइटी" पटना मे सेहो मिथिलाक्षर मे लिखित संस्कृत ग्रन्थक पाण्डुलिपि सुरक्षित अछि ।
मिथिला मे लिपिक प्राचीनताक एकटा प्रमाण विदेह राज्यक स्थापना पहिने मिथिला मे व्रात्यनामक आदिवासीक प्रसंग संहित ओ ब्राह्मण-ग्रंथ सभ मे नीचवाचक शब्दक प्रयोग भेटैछ । व्रात्यलोकनिक सम्पूर्ण उत्तरी भारत मे प्रभावपूर्ण संस्कृति, साहित्य, भाषा, लिपि लौकिक छल, तेँ व्रात्य लोकनि ब्राह्मण ग्रंथ मे अनादरक पात्र छथि । महाभारत मे लिच्छवी केँ व्रात्य, क्षत्रिय तथा भगवान बुद्ध वज्जीक संज्ञा देने छथि, जकर अर्थ होइछ घुमक्कर । व्रात्यभाषा केँ बाटुला वर्त्तनी कहल जाइछ । मिथिला मे वर्णमाला केँ अद्यपर्यन्त वर्त्तनी कहल जाइछ, जे मिथिलाक्षर व्रात्य लोकनिक लिपिक संग घनिष्ठ सम्बन्धक सूचना दैछ । जाहि सँ मिथिलाक्षरक मूल अंश “ललित-विस्तर"क विदेह लिपि सँ बहुतो प्राचीन सिद्ध भए जाइछ ।
मिथिलाक्षरक उत्पत्ति कहिया ओ कोन रूपेँ भेल, निश्चित रूपेँ नहि कहल जा सकैछ, परंच प्रमाणस्वरूप “शतपथ ब्राह्मण"क अनुसार आर्यक एक दल माधव विदेह एवं हुनक पुरोहित रहुगणक नेतृत्व मे सरस्वती नदीक तट सँ सटले विदेह राजवंशक स्थापना कएल । संभव थीक जे ओ दल अपना संगे सिन्धु घाटीक सभ्यता, संस्कृत भाषा ओ लिपि सेहो अनने हो । “वृहदारण्य उपनिषद"क तेसर ओ चारिम अध्याय मे वर्णित याज्ञवल्क्य मैत्रेयी संवाद गर्भित तर्क प्रणाली सँ स्वभावतः अनुमान कएल जाइछ से शतपथ कालीन विदेह सर्वांग सम्पूर्ण विकसित राष्ट्र छल जकर स्वतंत्र वैदेही भाषा ओ स्वतंत्र वैदेही लिपि सेहो रहल होयतैक । एहि तथ्यक सम्पुष्टि बौद्ध धर्मक प्रसिद्ध ग्रंथ “ललित विस्तर" जकर चीनी अनुवाद ३०८ ई. मे भेल सँ प्रमाणित होइछ । एहि ग्रंथक ६६ गोट लिपिक सूची मे पूर्व-विदेह लिपिक चर्चा भेटैछ । विदेह लिपि सर्वांगीण पूर्वीय क्षेत्रक लिपिक विकास मैथिली, बंगला, आसामी ओ उड़िया लिपि सँ भेल । प्राचीन भारत मे दू गोट ब्राह्मी ओ खरोष्ठी लिपि प्रचलित छल । लिपिक प्राचीनतम प्रमाणेँ भारत मे पाँचम शताब्दी ई० पूर्वक पाणिनिक काल मे ब्राह्मीलिपि सँ मैथिलीक उद्भव ओ विकास भेल अछि । पूर्वी लिपि रूप सँ मैथिलीक, कैथी ओ बंगला विकसित भेल ।
मैथिलीक विकास रेखाचित्र निम्नवत् देखू :-
ब्राह्मीलिपि
उत्तरी शैली दक्षिणी शैली
गुप्तलिपि
कुटिललिपि
शारदालिपि नागरीलिपि
पूर्वीलिपि शैली पश्चिमी शैली
मैथिली, कैथी,
बंगला आदि । देवनागरी
डॉ० सुभद्र झा प्राच्य प्राकृत सँ निकलल भाषा सभ केँ निम्नरूपेँ दर्शौने छथि :-
प्राच्य प्राकृत
पश्चिमी पूर्वी
कौशल काशी मगध विदेह गौड़ ओड़ कामरूप
अवधी भोजपुरी मगही मैथिली बंगला ओड़िया आसामी
मैथिलीक विकास क्रमेँ प्राचीन मैथिली (दसम शताब्दी सँ अठारहम शताब्दी धरि) ओ नवीन मैथिली (अठारहम शताब्दी सँ अद्यपर्यन्त) दू गोट रूप मे मानल जाइछ ।
भारत भ्रमण कयनिहार तिब्बती यात्री धर्मस्वामी १२३४ ई० मे एहिठामक लिपिक चर्चा करैत ओकर नाम “बैवर्त्त-लिपि" कहलनि । ओ एहि सँ पूर्व विक्रमांकदेव चरित नामक ग्रंथ मे कुटिलाक्षर ओ कुटिल लिपिक चर्चा कएलनि अछि । सम्प्रति एकर नाम तिरहुता अछि । मुदा पढ़ल-लिखल लोक मे “मिथिलाक्षर" वा “मैथिली लिपि" रूप मे उद्धृत होइछ ।
म० म० हर प्रसाद शास्त्री “हाजार बछरेर पुरातन बौद्धगान ओ दोहा"क तालपत्रक आधार पर प्राचीनतम अभिलेख केँ “तिरहुता" कहि प्रकाशित कएलनि अछि । राहुल सांकृत्यायन “कुरुकुल्लासावन" नामक एक ग्रंथ तिब्बत मे प्राप्त कऽ ओहि लिपि के प्राचीनतम तिरहुता बतौलनि अछि । राजा नान्यदेवक मंत्री श्रीधर कायस्थक अंधराठाढ़ी (१०९७) ई० मे प्रायः सर्वप्रथम शुद्ध मिथिलाक्षरक दर्शन होइत अछि । तदन्तर नान्यदेवक बालक मलदेवक राजधानी भीठ भगवानपुरक लक्ष्मीनारायणक मूर्त्तिक नीचा शिलालेख मिथिलाक्षर मे अछि । एकर अतिरिक्त पनिचोभ ताम्रपत्र, आशी-शिलालेख, तिलकेश्वर गढ़ अभिलेख, खोजपुर अभिलेख, भागीरथपुरक शिलालेख, पोखराम गामक रामजानकी मन्दिर मे अवस्थित लक्ष्मीनारायणक मूर्त्तिक नीचाँ शिलालेख आदि मिथिलाक्षर मे देखल पाओल जाइत अछि ।
विद्यापतिक हाथ सँ (१४१८ ई०) लिखल भागवतक प्रतिलिपि मिथिलाक्षर मे कामेश्वर सिंह संस्कृत विश्वविद्यालय, दरभंगा मे सुरक्षित अछि । मैथिली लिपिक वर्ण-विन्यासक नियम “कामधेनु तंत्र" ओ “वर्णोद्धारतंत्र" मे प्रकाशित अछि । एकर प्रचार बंगाल ओ आसाम धरि अछि ।
प्राचीन ताम्रलिपि वा शिलालेख मिथिलाक्षर मे प्राप्त अछि । सम्प्रति मिथिलाक्षरक स्थान पर देवनागरी लिपिक प्रयोग होइत आबि रहल अछि ।
मैथिलीक लोकगीत साहित्य
मैथिलीक लोकगीत साहित्य
(मैथिलीक लोक साहित्य समस्त भारतीय भाषा मे सर्वाधिक समृद्ध अछि । खास कऽ केँ लोक गीत मिथिलाक कण-कण मे रसल-बसल अछि । जीवनक समस्त संस्कार सँ लऽ कऽ खेती-पथारी, जाँत चलेयवाकाल आ खेत मे काज करऽ समय धरिक जीवनक हर्ष-विषाद, आरोह-अवरोह आदि लोकगीत मे लयबद्ध अछि । समय-समय पर अपन चारित्रिक विशिष्टता आ कर्तव्यनिष्ठता द्वारा अनेकानेक इतिहास पुरुष हमरा लोकनिक लेल प्रेरणास्रोत बनलाह । )
लोकविद्या समस्त विद्याक जननी ओ लोकजीवनक सांस्कृतिक आत्मा थिक, जे मानव जीवनक विकासयात्रा मे वेदविद्याके सारस्वते रूपे उद्गमित करबा मे समर्थ भेल । आइ ओ वेदविद्याक समानान्तर प्रवाहित होइत अवशिष्ट अछि । लोकक सम्बन्ध मूलतः निषाद, द्रविड़ ओ किरात मूलक ओ वेदक सम्बन्ध आर्यमूलक जाति-उपजाति सभ सँ रहल अछि । अहि तरहें वैदिक साहित्य मे आर्य एवं आर्येतर संस्कृति सभक समाहार देखना जाइछ । वस्तुतः लोकसाहित्य ओ वैदिक साहित्यक अन्तर सम्बन्ध ओ समानान्तरताक अनुशीलन आवश्यक अछि । मिथिलांचल लोकविद्या ओ वेदविद्या दुनूक जाग्रत भूमि थिक ।
लोकसंस्कृतिक सन्दर्भ मे लोकविद्याक विस्तार लोकधर्म, लोककला ओ लोकसाहित्य मे देखना जाइछ । भारतीय लोकधार्मिक उत्स मूलतः आर्येतर संस्कृति मे अन्तर्निहित अछि । अहि पृष्ठभूमि मे देवीक उपासना आयोजित अर्थात निषाद लोकनिक अवदान थिक मुदा देवोपासना आर्य लोकनिक । एकरा मे मातृमूलक सत्ता अर्थात पितृब्रम्हक । ब्रह्म एकटा अनादि शक्तिक केन्द्र बिन्दु थिक, जनिक पूजोपासना केओ माताक करुणा प्राप्त करबाक लेल करैत अछि तँ केओ पिताक स्नेहक लेल । अतः ब्रह्मक कोनो लिंग नहि होइछ । ब्रह्म मूलतः एकटा देव शक्ति थिक, तकर विस्तार सृजन, पोषण एवं संहार मे देखना जाइछ । हमरा लोकनिक जीवन चक्र लोकधर्मक धूरी पर आनुष्ठानिक आचार, कलात्मक विन्यास ओ सांस्कृतिक साहित्यिक गरिमा सँ मण्डित अछि । समस्त आनुष्ठानिक आचार, पूजा पाठ, गहवर, स्तुतिगान (भगैत), गाथाचक्र, वाद्य वादन, नृत्य संगीत आदि सँ मण्डित अछि । जकर शाब्दिक अभिव्यंजना लोकसाहित्यक विभिन्न विधा सभ मे भेल अछि ।
मिथिलाक ग्राम्य जीवनक मुक्त आकाश ओ धरतीक बीच गहन जीवनानुभूति सँ परिपूर्ण गीत, ऐतिहासिक ओ सांस्कृतिक गाथा, जीवन संदेशमे सरल कथा, अनुभवसिद्ध लोकोक्ति, बुद्धिमापक बुझौअलि, रहस्यमय मंत्र आदि सँ जे लोकसरस्वती अबतारित होइत अछि, तकरे प्रभावलीक नाम थिक लोकसंस्कृति । मैथिली लोकसाहित्य मिथिलांचलक लोकसंस्कृतिक सारस्वत स्वरूप थिक । अहि लोक, लोकसंस्कृति ओ लोकसाहित्यक तात्विक अभिज्ञान लोक केँ भले नहि होउक, मुदा ओकर उपेक्षा नृत्यवेत्ता, समाजशास्त्री, राजकीय प्रशासन संस्कृतिकर्मी ओ लोकसाहित्यविद नहि कऽ सकैछ, कियेक तँ लोके सँ राष्ट्रीय संस्कृति केँ चेतना प्राप्त होइत अछि । यैह कारण अछि, जे लोक केँ राष्ट्रक अमूल्य निधि मानल जाइछ, अमर स्वरूप मानल जाइछ जकर अनुभूति जे चेतनाक अभिव्यक्ति लोकसाहित्य मे भेल अछि । अतः मिथिलांचलक मैथिली लोकसाहित्य राष्ट्रक अमूल्य निधि थिक ।
जँ हिमालयक समस्त सौन्दर्य, कमला-कोसी-बलान, गंगा ओ गण्डकीक हिलोर, हरियर वन-प्रांतर एवं खेत-खरिहानक सुषमा ओ समृद्धि धीरोदात्त ओ धीरललित नायक-नायिका सभक शौर्य-पराक्रम एवं श्रृंगार ओ करुणाक अभिव्यक्ति, युग-युगान्तरसँ परम्परित अनुभूतिपूर्ण ओ प्रमाणसिद्ध उक्तिसभ, ज्ञानमापक पहेलिकासभक अलावा मुक्ताकाश मे तरुण मेघक मलार उत्तरांचलक हिम हवा ओ दक्षिणांचलक धान गेहूँ-गुलाब आदिक सुगंधिकेँ समेटि क लोककंठकेँ समर्पित कऽ देल जाय तँ ओहि कंठ सँ जे स्वर समवेत स्पंदित होयत, ओ होयत मैथिली लोकसाहित्य । अतः हमरा लोकनिक मैथिली लोकसाहित्य ओतबे नैसर्गिक अछि जतेक कोनो वनफूल, ओतवे उन्मुक्त अछि जतेक आकाशक चिड़ै, ओतवे सरल-तरल, पवित्र ओ प्रवाहमान अछि जतेक गंगा ओ कमलाक धार ।
भारतक सांस्कृतिक इतिहास मे मिथिला ओ मैथिलीक योगदान महत्वपूर्ण अछि । भारतक जनपदीय लोकसाहित्यक अध्ययन ओ अन्वेषणक परम्परामे मैथिली लोकसाहित्यक सारस्वत भूमिका के जार्ज ग्रियर्सन, राम इकबाल सिंह राकेश, ब्रजकिशोर बर्मा ‘मणिपद्म’, डा० जयकान्त मिश्र, पं० राजेश्बर झा, डा० पूर्णानन्द दास, डा० अणिमा सिंह, डा० प्रफुल्ल कुमार सिंह ‘मौन’, डा० व्यथित आदि विद्वान लोकनि रेखांकित कयने छथि । तथापि मैथिली लोकसाहित्य महोदधिक मंथनक हेतु एकटा साधन सम्पन्न लोकसंस्कृति संस्थानक निर्माण अनिवार्य बुझना जाइछ, कियेक तँ दिन प्रतिदिन सुखाइत अहि लोकसाहित्य सागर केँ वैज्ञानिक ढंग सँ सर्वेक्षण, संकलन ओ अनुशीलनक अपेक्षा अछि । मैथिली गाथागीतक दृष्टिसँ मिथिला ओ मधेसक सीमावर्ती भूभाग बेस उर्वर अछि कियेक तँ सीमावर्ती क्षेत्र धरना बहुल होइत अछि, जकर अनुगायन मैथिली गाथा गीत साहित्य मे भेल अछि । आलोच्य सीमांत भूभाग सलहेस कुसमा, रेसमा-चूहर एवं काजरि-माजरिक रंगभूमि; लोरिक घुघली, धरमा, अमर सिंह, जयसिंह आदिक रणभूमि; दुलरा दयाल, नैका बनियारा, शंभु बनिया आदिक व्यापारिक अभियान क्षेत्र; बावन -बखतौर, कारू भुइयां आदिक गोजर भूमि अछि । ‘लबहरि-कुसहरि’ मिथिला ओ मैथिलीक अभिनव गाथा थिक , जाहिमे उत्तररामचरितक कथा भूमि, वर्णित अछि । गाथा मे सीता वनवास, लव कुशक जन्म, वाल्मीकि आश्रम मे शिक्षा-दीक्षा, ओ रामक सेनाक संग लवकुशक युद्धक गाथा गायन भेल अछि । अहिमे आभिजात्य संस्कृति रुपांकित अछि । मुदा आभिजात्ये संस्कृतिक सलहेस मिथिला-मधेसक सीमांत क्षेत्रक मैथिलीक अपन गाथा थिक । मैथिली लोकसाहित्यक इतिहासक दृष्टिसँ सलहेस ओ गाथा थिक, जाहिमे वन्य संस्कृतिक अवसान ओ मैदानी संस्कृतिक आरंभ देखना जाइछ । अहिमे मिथिला, मगध, नेपाल ओ तिब्बतक सम्बन्ध सूत्र, किरात, मल्ल ओ राजन्य संस्कृति, शैवशाक्त ओ बौद्ध धर्म, मालिनी कष्ट, त्रिपुर साधना एवं चक्रपूजनक सांस्कृतिक परिवेश उद्घाटित भेल अछि । मैथिली लोकगाथाक चर्चित नायक सलहेस आइ हिमालयक पार प्रदेशसँ गंगा तीर धरिक जनपद मे लोक देवताक रूप मे पूजित छथि ।
मैथिलीक गाथा लोरिकाइन गाथानायक लोरिक यद्यपि लोक देवताक रूपमे पूजित नहि छथि तथापि लेरिकाइनक गाथा ओ लोकनाट्यक परम्पराक उल्लेख लोरिक, ज्योतिश्वरक ‘वर्णत्नाकर’ (चौदहम सदी) मे प्राप्त होइछ । आलोच्य गाथाक नायक लोरिक त्रिकोणात्मक प्रेमक कथाभूमि मे पत्नी मांजरी ओ प्रेयसी चनैनक बीच अवस्थित छथि । बनठा चमार लोरिकाइनक खलनायक थिक । सुपौल जिलाक हरदीगड़ मे लोरिकक आराध्य भगवती दुर्गा प्रतिष्ठित छथि जनिक प्रांगण मे युद्धरत लोरिक ओ बनठा चमारक मध्य पृष्ठभूमि मे चनैनक भव्य मूर्ति बनयवाक ओ लोरिक नाचक परम्परा अवशिष्ट अछि । अहि प्रेमगाथा सँ उत्प्रेरित भ’ मुल्ला दाउद ‘चन्दायन’क रचना कयने छलाह । ‘चन्दायन’ सूफी साहित्यक चर्चित काव्य थिक ।
मिथिला बनाम तीरभूक्ति हिमालय सँ निःसृत कोसी, कमला, बलान, जीवछ, तिलजुगा, गंगा आदि नदी सभक क्रीड़ा भूमि मानल जाइछ । कमला कें मिथिलांचलक गंगाक आस्पद प्राप्त छनि । ओ नदी देवीक रूपमे पूजित छथि । मैथिलीक अनेक गाथा सभ मे सूर्यक ज्योतिकें म्लान करयवाली दिव्यांगना कमलाक भूमिका सतत प्रवाहित अछि । ‘दुलरा दयाल’क गाथा नदी संस्कृतिक गाथा थिक । ‘दुलरादयाल’ मे कमलांचलक जनपदीय संस्कृति, हिमालय सँ गंगा पार धरिक व्यापारिक अभियान, कोयलावीर, तांत्रिक नृत्य, डाइन कल्ट आदिक नीक अभिव्यक्ति भेल अछि । गाथानायक दयाल सिंहक चरित प्रेमक उदारता, साहसिक अभियान, वणिक कौशल, निरभि मानिता आदिक गुण सँ गरिमा मण्डित अछि ।
नैका बनिजारा’ मैथिलीक गाथा मणि थिक । एहि मे राजा-बेपारी, डोम-चण्डाल, घांगड़-बांगड़ बेकाली डकैत आदिक चारित्रिक विशिष्टता सभक संगे पूर्वांचलक व्यापारिक मार्गक स्पष्ट निर्देश भेटैत अछि । ओहि समय नदी मार्ग द्वारा हिमालयक पाद प्रवेश सँ ताम्रलिपि धरि प्रचलित छल । अहिमे नदी मार्गीय व्यापारक राजकीय संरक्षण, जलद सँ संयुक्त आतंक, दास-दासीक कीन-बेच, बारह वर्षक दीर्घ अभियान, पारिवारिक ओझराहटि, मणि-माणिक्य ओ स्वर्ण-रत्न राशिक माध्यमे व्यापार, वणिक केन्द्र, पड़ाव, हाट-बाट-घाट आदिक संधान पाओल जाइछ । मिथिलांचलक प्रख्यात व्यापारिक संदर्भ मे नैका बनिजाराक अलावा शोभा ओ शंभु बनिजाराक मैथिली गाथा सेहो लोकप्रचलित अछि ।
मैथिली लोकसाहित्यक सर्वाधिक अहि पंचगाथा रत्नक अतिरिक्त दीना-भद्रीक गाथा मे शोषण-उत्पीड़नक विरुद्ध प्रतिकारक स्वर पहिल बेर मुखर देखना जाइछ । यैह प्रतिकार वसावनक गाथा मे सेहो उपलब्ध अछि । अहि तरहें लोकप्रचलित बखतौर, कारू, विजयमल, कारिख पंजियार, मलही सुलतान, फेकू-दयाराम, गनीनाथ-गोविन्द, रणपाल-धनपाल आदिक गाथा सभ मध्यकालीन मिथिलांचलक ऐतिहासिक अभिलेख बनल अछि ।
लोकगीत लोकसाहित्यक सर्वाधिक चर्चित विधा अछि, जकर विस्तार जन्म सँ ल’ क मृत्युधरि, पावनि-तिहार सँ ल’क धार्मिक अनुष्ठान धरि, घर आंगन सँ ल’ क खेत- खरिहान धरि एवं व्यक्तिगत अनुभूति सँ ल’ क’ सामूहिक लोकोत्सव धरि देखना जाइछ । अतः मैथिली लोकगीतक अनंत विस्तार कें अभिलेख बान्हल नहि जा सकैछ । भारतीय लोकगीत साहित्यक परिप्रेक्ष्य मे मैथिली लोकगीतक अनुशीलनसँ अनुरंजित अछि जँ कोनो भिन्नता देखना जाइछ तँ भाषा भेद, संस्कार भेद ओ भौगोलिक भेदक कारणें । आर यैह होइछ प्रत्येक जनपदक लोकगीतक विशिष्टता
। उदाहरणार्थ पर्वतांचल ओ हरितांचलक प्राकृतिक पृष्ठभूमि, भाषायी स्वरूप, गायन पद्धति, पूजा प्रक्रिया एवं सांस्कारिक विधान अवश्ये भिन्न होयत । राजस्थानक धरती मे जे उष्मा, पंजाब-हरियाणाक धरती मे जे उछाह ओ मस्ती एवं मिथिलांचल धरती मे जे सौकमार्य देखना जाइछ, ओ अन्यत्र दुर्लभ मानल जाइछ ।
मुदा मैथिली लोकगीत साहित्य सोहर ओ मंगलगीत मे जे करुणा, देवता-देवी विषयक गीतमे जे श्रद्धा ओ भक्ति, चैतीचांचर ओ मलार गीत मे जे ऋतुजन्य सौन्दर्य ओ सुषमा, गंगा-कमला ओ कोसीगीत मे जे प्रवाह, जँतसार, लगनी ओ बटगमनी गीत मे गार्हस्थ जीवनक उपराग ओ विराग, नेनागीत मे जे निश्छलता, मंत्रगीत मे जे रहस्यात्मक प्रतीक एवं समदाओन गीत मे जे करूणा अभिव्यंजित भेल अछि, ओ अनुपम अछि । मैथिली लोकगीत सभक भाषागत सौकुमार्य, नादगत सौन्दर्य ओ भावगत गरिमा विशिष्ट अछि । मिथिलांचलक सम्पूर्ण जीवन आचार ओ संस्कार मण्डित एवं प्रत्येक संस्कार गीत-नाद सँ अनुप्राणित अछि ।
(मैथिलीक लोक साहित्य समस्त भारतीय भाषा मे सर्वाधिक समृद्ध अछि । खास कऽ केँ लोक गीत मिथिलाक कण-कण मे रसल-बसल अछि । जीवनक समस्त संस्कार सँ लऽ कऽ खेती-पथारी, जाँत चलेयवाकाल आ खेत मे काज करऽ समय धरिक जीवनक हर्ष-विषाद, आरोह-अवरोह आदि लोकगीत मे लयबद्ध अछि । समय-समय पर अपन चारित्रिक विशिष्टता आ कर्तव्यनिष्ठता द्वारा अनेकानेक इतिहास पुरुष हमरा लोकनिक लेल प्रेरणास्रोत बनलाह । )
लोकविद्या समस्त विद्याक जननी ओ लोकजीवनक सांस्कृतिक आत्मा थिक, जे मानव जीवनक विकासयात्रा मे वेदविद्याके सारस्वते रूपे उद्गमित करबा मे समर्थ भेल । आइ ओ वेदविद्याक समानान्तर प्रवाहित होइत अवशिष्ट अछि । लोकक सम्बन्ध मूलतः निषाद, द्रविड़ ओ किरात मूलक ओ वेदक सम्बन्ध आर्यमूलक जाति-उपजाति सभ सँ रहल अछि । अहि तरहें वैदिक साहित्य मे आर्य एवं आर्येतर संस्कृति सभक समाहार देखना जाइछ । वस्तुतः लोकसाहित्य ओ वैदिक साहित्यक अन्तर सम्बन्ध ओ समानान्तरताक अनुशीलन आवश्यक अछि । मिथिलांचल लोकविद्या ओ वेदविद्या दुनूक जाग्रत भूमि थिक ।
लोकसंस्कृतिक सन्दर्भ मे लोकविद्याक विस्तार लोकधर्म, लोककला ओ लोकसाहित्य मे देखना जाइछ । भारतीय लोकधार्मिक उत्स मूलतः आर्येतर संस्कृति मे अन्तर्निहित अछि । अहि पृष्ठभूमि मे देवीक उपासना आयोजित अर्थात निषाद लोकनिक अवदान थिक मुदा देवोपासना आर्य लोकनिक । एकरा मे मातृमूलक सत्ता अर्थात पितृब्रम्हक । ब्रह्म एकटा अनादि शक्तिक केन्द्र बिन्दु थिक, जनिक पूजोपासना केओ माताक करुणा प्राप्त करबाक लेल करैत अछि तँ केओ पिताक स्नेहक लेल । अतः ब्रह्मक कोनो लिंग नहि होइछ । ब्रह्म मूलतः एकटा देव शक्ति थिक, तकर विस्तार सृजन, पोषण एवं संहार मे देखना जाइछ । हमरा लोकनिक जीवन चक्र लोकधर्मक धूरी पर आनुष्ठानिक आचार, कलात्मक विन्यास ओ सांस्कृतिक साहित्यिक गरिमा सँ मण्डित अछि । समस्त आनुष्ठानिक आचार, पूजा पाठ, गहवर, स्तुतिगान (भगैत), गाथाचक्र, वाद्य वादन, नृत्य संगीत आदि सँ मण्डित अछि । जकर शाब्दिक अभिव्यंजना लोकसाहित्यक विभिन्न विधा सभ मे भेल अछि ।
मिथिलाक ग्राम्य जीवनक मुक्त आकाश ओ धरतीक बीच गहन जीवनानुभूति सँ परिपूर्ण गीत, ऐतिहासिक ओ सांस्कृतिक गाथा, जीवन संदेशमे सरल कथा, अनुभवसिद्ध लोकोक्ति, बुद्धिमापक बुझौअलि, रहस्यमय मंत्र आदि सँ जे लोकसरस्वती अबतारित होइत अछि, तकरे प्रभावलीक नाम थिक लोकसंस्कृति । मैथिली लोकसाहित्य मिथिलांचलक लोकसंस्कृतिक सारस्वत स्वरूप थिक । अहि लोक, लोकसंस्कृति ओ लोकसाहित्यक तात्विक अभिज्ञान लोक केँ भले नहि होउक, मुदा ओकर उपेक्षा नृत्यवेत्ता, समाजशास्त्री, राजकीय प्रशासन संस्कृतिकर्मी ओ लोकसाहित्यविद नहि कऽ सकैछ, कियेक तँ लोके सँ राष्ट्रीय संस्कृति केँ चेतना प्राप्त होइत अछि । यैह कारण अछि, जे लोक केँ राष्ट्रक अमूल्य निधि मानल जाइछ, अमर स्वरूप मानल जाइछ जकर अनुभूति जे चेतनाक अभिव्यक्ति लोकसाहित्य मे भेल अछि । अतः मिथिलांचलक मैथिली लोकसाहित्य राष्ट्रक अमूल्य निधि थिक ।
जँ हिमालयक समस्त सौन्दर्य, कमला-कोसी-बलान, गंगा ओ गण्डकीक हिलोर, हरियर वन-प्रांतर एवं खेत-खरिहानक सुषमा ओ समृद्धि धीरोदात्त ओ धीरललित नायक-नायिका सभक शौर्य-पराक्रम एवं श्रृंगार ओ करुणाक अभिव्यक्ति, युग-युगान्तरसँ परम्परित अनुभूतिपूर्ण ओ प्रमाणसिद्ध उक्तिसभ, ज्ञानमापक पहेलिकासभक अलावा मुक्ताकाश मे तरुण मेघक मलार उत्तरांचलक हिम हवा ओ दक्षिणांचलक धान गेहूँ-गुलाब आदिक सुगंधिकेँ समेटि क लोककंठकेँ समर्पित कऽ देल जाय तँ ओहि कंठ सँ जे स्वर समवेत स्पंदित होयत, ओ होयत मैथिली लोकसाहित्य । अतः हमरा लोकनिक मैथिली लोकसाहित्य ओतबे नैसर्गिक अछि जतेक कोनो वनफूल, ओतवे उन्मुक्त अछि जतेक आकाशक चिड़ै, ओतवे सरल-तरल, पवित्र ओ प्रवाहमान अछि जतेक गंगा ओ कमलाक धार ।
भारतक सांस्कृतिक इतिहास मे मिथिला ओ मैथिलीक योगदान महत्वपूर्ण अछि । भारतक जनपदीय लोकसाहित्यक अध्ययन ओ अन्वेषणक परम्परामे मैथिली लोकसाहित्यक सारस्वत भूमिका के जार्ज ग्रियर्सन, राम इकबाल सिंह राकेश, ब्रजकिशोर बर्मा ‘मणिपद्म’, डा० जयकान्त मिश्र, पं० राजेश्बर झा, डा० पूर्णानन्द दास, डा० अणिमा सिंह, डा० प्रफुल्ल कुमार सिंह ‘मौन’, डा० व्यथित आदि विद्वान लोकनि रेखांकित कयने छथि । तथापि मैथिली लोकसाहित्य महोदधिक मंथनक हेतु एकटा साधन सम्पन्न लोकसंस्कृति संस्थानक निर्माण अनिवार्य बुझना जाइछ, कियेक तँ दिन प्रतिदिन सुखाइत अहि लोकसाहित्य सागर केँ वैज्ञानिक ढंग सँ सर्वेक्षण, संकलन ओ अनुशीलनक अपेक्षा अछि । मैथिली गाथागीतक दृष्टिसँ मिथिला ओ मधेसक सीमावर्ती भूभाग बेस उर्वर अछि कियेक तँ सीमावर्ती क्षेत्र धरना बहुल होइत अछि, जकर अनुगायन मैथिली गाथा गीत साहित्य मे भेल अछि । आलोच्य सीमांत भूभाग सलहेस कुसमा, रेसमा-चूहर एवं काजरि-माजरिक रंगभूमि; लोरिक घुघली, धरमा, अमर सिंह, जयसिंह आदिक रणभूमि; दुलरा दयाल, नैका बनियारा, शंभु बनिया आदिक व्यापारिक अभियान क्षेत्र; बावन -बखतौर, कारू भुइयां आदिक गोजर भूमि अछि । ‘लबहरि-कुसहरि’ मिथिला ओ मैथिलीक अभिनव गाथा थिक , जाहिमे उत्तररामचरितक कथा भूमि, वर्णित अछि । गाथा मे सीता वनवास, लव कुशक जन्म, वाल्मीकि आश्रम मे शिक्षा-दीक्षा, ओ रामक सेनाक संग लवकुशक युद्धक गाथा गायन भेल अछि । अहिमे आभिजात्य संस्कृति रुपांकित अछि । मुदा आभिजात्ये संस्कृतिक सलहेस मिथिला-मधेसक सीमांत क्षेत्रक मैथिलीक अपन गाथा थिक । मैथिली लोकसाहित्यक इतिहासक दृष्टिसँ सलहेस ओ गाथा थिक, जाहिमे वन्य संस्कृतिक अवसान ओ मैदानी संस्कृतिक आरंभ देखना जाइछ । अहिमे मिथिला, मगध, नेपाल ओ तिब्बतक सम्बन्ध सूत्र, किरात, मल्ल ओ राजन्य संस्कृति, शैवशाक्त ओ बौद्ध धर्म, मालिनी कष्ट, त्रिपुर साधना एवं चक्रपूजनक सांस्कृतिक परिवेश उद्घाटित भेल अछि । मैथिली लोकगाथाक चर्चित नायक सलहेस आइ हिमालयक पार प्रदेशसँ गंगा तीर धरिक जनपद मे लोक देवताक रूप मे पूजित छथि ।
मैथिलीक गाथा लोरिकाइन गाथानायक लोरिक यद्यपि लोक देवताक रूपमे पूजित नहि छथि तथापि लेरिकाइनक गाथा ओ लोकनाट्यक परम्पराक उल्लेख लोरिक, ज्योतिश्वरक ‘वर्णत्नाकर’ (चौदहम सदी) मे प्राप्त होइछ । आलोच्य गाथाक नायक लोरिक त्रिकोणात्मक प्रेमक कथाभूमि मे पत्नी मांजरी ओ प्रेयसी चनैनक बीच अवस्थित छथि । बनठा चमार लोरिकाइनक खलनायक थिक । सुपौल जिलाक हरदीगड़ मे लोरिकक आराध्य भगवती दुर्गा प्रतिष्ठित छथि जनिक प्रांगण मे युद्धरत लोरिक ओ बनठा चमारक मध्य पृष्ठभूमि मे चनैनक भव्य मूर्ति बनयवाक ओ लोरिक नाचक परम्परा अवशिष्ट अछि । अहि प्रेमगाथा सँ उत्प्रेरित भ’ मुल्ला दाउद ‘चन्दायन’क रचना कयने छलाह । ‘चन्दायन’ सूफी साहित्यक चर्चित काव्य थिक ।
मिथिला बनाम तीरभूक्ति हिमालय सँ निःसृत कोसी, कमला, बलान, जीवछ, तिलजुगा, गंगा आदि नदी सभक क्रीड़ा भूमि मानल जाइछ । कमला कें मिथिलांचलक गंगाक आस्पद प्राप्त छनि । ओ नदी देवीक रूपमे पूजित छथि । मैथिलीक अनेक गाथा सभ मे सूर्यक ज्योतिकें म्लान करयवाली दिव्यांगना कमलाक भूमिका सतत प्रवाहित अछि । ‘दुलरा दयाल’क गाथा नदी संस्कृतिक गाथा थिक । ‘दुलरादयाल’ मे कमलांचलक जनपदीय संस्कृति, हिमालय सँ गंगा पार धरिक व्यापारिक अभियान, कोयलावीर, तांत्रिक नृत्य, डाइन कल्ट आदिक नीक अभिव्यक्ति भेल अछि । गाथानायक दयाल सिंहक चरित प्रेमक उदारता, साहसिक अभियान, वणिक कौशल, निरभि मानिता आदिक गुण सँ गरिमा मण्डित अछि ।
नैका बनिजारा’ मैथिलीक गाथा मणि थिक । एहि मे राजा-बेपारी, डोम-चण्डाल, घांगड़-बांगड़ बेकाली डकैत आदिक चारित्रिक विशिष्टता सभक संगे पूर्वांचलक व्यापारिक मार्गक स्पष्ट निर्देश भेटैत अछि । ओहि समय नदी मार्ग द्वारा हिमालयक पाद प्रवेश सँ ताम्रलिपि धरि प्रचलित छल । अहिमे नदी मार्गीय व्यापारक राजकीय संरक्षण, जलद सँ संयुक्त आतंक, दास-दासीक कीन-बेच, बारह वर्षक दीर्घ अभियान, पारिवारिक ओझराहटि, मणि-माणिक्य ओ स्वर्ण-रत्न राशिक माध्यमे व्यापार, वणिक केन्द्र, पड़ाव, हाट-बाट-घाट आदिक संधान पाओल जाइछ । मिथिलांचलक प्रख्यात व्यापारिक संदर्भ मे नैका बनिजाराक अलावा शोभा ओ शंभु बनिजाराक मैथिली गाथा सेहो लोकप्रचलित अछि ।
मैथिली लोकसाहित्यक सर्वाधिक अहि पंचगाथा रत्नक अतिरिक्त दीना-भद्रीक गाथा मे शोषण-उत्पीड़नक विरुद्ध प्रतिकारक स्वर पहिल बेर मुखर देखना जाइछ । यैह प्रतिकार वसावनक गाथा मे सेहो उपलब्ध अछि । अहि तरहें लोकप्रचलित बखतौर, कारू, विजयमल, कारिख पंजियार, मलही सुलतान, फेकू-दयाराम, गनीनाथ-गोविन्द, रणपाल-धनपाल आदिक गाथा सभ मध्यकालीन मिथिलांचलक ऐतिहासिक अभिलेख बनल अछि ।
लोकगीत लोकसाहित्यक सर्वाधिक चर्चित विधा अछि, जकर विस्तार जन्म सँ ल’ क मृत्युधरि, पावनि-तिहार सँ ल’क धार्मिक अनुष्ठान धरि, घर आंगन सँ ल’ क खेत- खरिहान धरि एवं व्यक्तिगत अनुभूति सँ ल’ क’ सामूहिक लोकोत्सव धरि देखना जाइछ । अतः मैथिली लोकगीतक अनंत विस्तार कें अभिलेख बान्हल नहि जा सकैछ । भारतीय लोकगीत साहित्यक परिप्रेक्ष्य मे मैथिली लोकगीतक अनुशीलनसँ अनुरंजित अछि जँ कोनो भिन्नता देखना जाइछ तँ भाषा भेद, संस्कार भेद ओ भौगोलिक भेदक कारणें । आर यैह होइछ प्रत्येक जनपदक लोकगीतक विशिष्टता
। उदाहरणार्थ पर्वतांचल ओ हरितांचलक प्राकृतिक पृष्ठभूमि, भाषायी स्वरूप, गायन पद्धति, पूजा प्रक्रिया एवं सांस्कारिक विधान अवश्ये भिन्न होयत । राजस्थानक धरती मे जे उष्मा, पंजाब-हरियाणाक धरती मे जे उछाह ओ मस्ती एवं मिथिलांचल धरती मे जे सौकमार्य देखना जाइछ, ओ अन्यत्र दुर्लभ मानल जाइछ ।
मुदा मैथिली लोकगीत साहित्य सोहर ओ मंगलगीत मे जे करुणा, देवता-देवी विषयक गीतमे जे श्रद्धा ओ भक्ति, चैतीचांचर ओ मलार गीत मे जे ऋतुजन्य सौन्दर्य ओ सुषमा, गंगा-कमला ओ कोसीगीत मे जे प्रवाह, जँतसार, लगनी ओ बटगमनी गीत मे गार्हस्थ जीवनक उपराग ओ विराग, नेनागीत मे जे निश्छलता, मंत्रगीत मे जे रहस्यात्मक प्रतीक एवं समदाओन गीत मे जे करूणा अभिव्यंजित भेल अछि, ओ अनुपम अछि । मैथिली लोकगीत सभक भाषागत सौकुमार्य, नादगत सौन्दर्य ओ भावगत गरिमा विशिष्ट अछि । मिथिलांचलक सम्पूर्ण जीवन आचार ओ संस्कार मण्डित एवं प्रत्येक संस्कार गीत-नाद सँ अनुप्राणित अछि ।
Subscribe to:
Posts (Atom)