दबाबमा गलत गर्ने म्यानपावरले उन्मुक्ति पाउँदैनन्
महानिर्देशक, वैदेशिक रोजगार विभाग
नेपाल सरकारका सहसचिव कृष्णहरि पुष्करले हेटौंडा जिल्लाको जिल्ला प्रमुख अधिकारीको जिम्मेवार सम्हाल्दा ब्ल्याक अप्रेसन र बारामा स्विक अप्रेसनमार्फत अपराध नियन्त्रण र न्यून बिजीकरण रोक्नमा महत्वपूर्ण योगदान रहेको भन्दै चर्चा कमाएका थिए । पुष्कर श्रमविभागका महानिर्देशक हुँदा चर्चित विदेशी स्कुलका शिक्षकलाई श्रमस्वीकृति नलिएबापत कारबाही गरेका थिए । श्रम तथा रोजगार मन्त्रालयले १ साताअघि वैदेशिक रोजगार क्षेत्र अस्तव्यस्त भएकाले सुधारका लागि भन्दै वैदेशिक रोजगार विभागको महानिर्देशकको जिम्मेवारी पुष्करलाई दिएको छ । जिम्मेवारी सम्हाल्ने दिनमा नै उनले ‘डे पोगो अपरेसन’ मार्फत गलत काम गर्नेलाई कारबाही सुरु गरेका छन् । अपरेसन सुरु गरेपछि उच्च पदस्थ कर्मचारी, राजनीतिकर्मी र व्यवसायीबाट दबाब आएको भन्दै अब दबाब आए वैदेशिक रोजगार ठगीको मतियार भनी कारबाहीको दायरामा ल्याउने बताए । यसै विषयमा केन्द्रित रही पुष्करसँग कारोबारकर्मी मोहन गुरुङले गरेको कुराकानीः
वैदेशिक रोजगार क्षेत्र अस्तव्यस्त देखिएकाले श्रम तथा रोजगार मन्त्रालयले तपाईंलाई विभागको महानिर्देशकको जिम्मेवारी दिएको छ । तपाईं हाजिर भएको ४ दिन भइसक्यो सुधारका प्रक्रिया कहाँ पुग्यो ?
वैदेशिक रोजगार सुधारका लागि समष्टिगत प्याकेज सुरु गरेको छु । जसको नाम ‘डे पोगो अपरेसन’ दिइएको छ । सुधारका ५–६ वटा प्राथमिकता क्षेत्र छ । एक नम्बरमा वैदेशिक रोजगार क्षेत्रमा बढ्दो अपराधीकरण कसरी नियन्त्रण गर्ने भन्नेमा छ । वैदेशिक रोजगार अपराधीकरण कतिपय व्यवसाय, कतिपय राजनीतिकर्मी, कतिपय कर्मचारी र कतिपय सेवाग्राहीबाट भइरहेको छ । केही प्रक्रियागत कारणले पनि छ । यो नियन्त्रणको काम धमाधम भइरहेको छ । ‘डे पोगो अपरेसन’मार्फत गोप्य सूचना लिने क्रम जारी छ । दोस्रो, भ्रष्टाचार र अनियमितताको केन्द्र वैदेशिक रोजगार विभागअन्तर्गत कार्यालय भएको छ । यसलाई कसरी न्यूनीकरण तथा निर्मलीकरण गर्ने भन्नेतर्फ लागेका छांै । विभागबाट दिने सेवा सुविधामा घण्टौंसम्म लाइन बस्नुपर्ने, फाइल यता लैजाने उता लैजाने समस्या थियो, त्यसलाई घटाइएको छ । वैदेशिक रोजगार सुशासनमा कसरी उच्च सुशासन ल्याउनेमा पनि हाम्रो ध्यान गइरहेको छ । किनभने, वैदेशिक रोजगारीका नाममा करिब ६० प्रतिशत मानव तस्करी भइरहेको पाइन्छ । त्यो घटाउने हो । जति पनि वैदेशिक रोजगारीसम्बन्धी समस्या छन्, त्यसलाई प्रविधिमार्फत रोक्ने प्रयास गर्दैछौं । वैदेशिक रोजगारीमा गुनासो तथा समस्या आउनेबित्तिकै तत्काल निराकरण गर्नसमेत २४सै घण्टा तयारी अवस्थामा छ । वैदेशिक रोजगारको व्यापक छ, समस्या जुनसुकै क्षेत्रमा हुन्छ । ठगी नेपालमा, विदेशमा वा सिमानामा जहाँसुकै पनि हुन्छ । विभागको काम त्यसतर्फ पनि केन्द्रित हुनेछ । विगतका महानिर्देशकको कोठामा फाइलको चाङैचाङ हुन्थ्यो । पुराना महानिर्देशकले ११–१२ हजार फाइल सदर ग¥यो भनेर गर्व गर्थे । त्यस्तो केन्द्रित कुरालाई विकेन्द्रित गर्ने काम भयो । महानिर्देशकले गर्ने काम उपसचिव र शाखा अधिकृतले नै गर्ने काम भयो । म कर्मचारीको मनोबल उच्च राख्ने र दक्षता बढाउनसमेत लागेको छु । सबै कर्मचारी खराब हुँदैनन् नि ! खराब र राम्रो कर्मचारीबीच कुनै पनि फरक भएन । त्यो स्पष्ट छुट्ट्याउने काम गर्नेछु । सबै कर्मचारीलार्ई सशक्तीकरण गर्ने र राम्रो बनाउने काम गर्नेछु । सेटिङ गर्ने र घूस लिएरमात्र काम गर्ने विगतका छवि निस्तेज पार्छु । मैले १५ दिनका लागि पूर्ण सुधारका लागि ‘डे पोगो अपरेसन’ सुरु गरेको छु । म कार्यालयमा हाजिर भएको ७ दिनभित्र केही सुधार भएन भने निजामती कर्मचारी सेवाबाटै राजीनामा दिने घोषणा गरिसकेको अवस्था छ । सुधारको केही गन्ध तपाईंले पनि पाइसक्नुभएको होला !
वैदेशिक रोजगारको ठगी र मानव तस्करीलाई कसरी छुट्याउन सकिन्छ ?
वैदेशिक रोजगार नाममा मानवतस्कर तथा मानव बेचबिखन गरिरहेका छन् । एक काम भनी अर्काे काम लगाएको, उनीहरूलाई शोषण गर्ने, हिंसा गरेको इन्छाविपरीत कामसमेत लगाइएको भए मानव तस्कर हो । आधारभूत मानव अधिकार प्राप्त गर्न नपाउने र मानवले मानवजस्तै बाँच्न नपाउने मानवतस्कर नै हो ।
म्यानपावर एजेन्सीले पनि नक्कली श्रमसम्झौताबमोजिम कामदार कामदार पठाउने गर्छ, सम्झौताबमोजिम कामदारले पारिश्रमिक नपाउनुका साथै एक काम भनी अर्काे काम लगाउने गरेका छन् । म्यानपवार एजेन्सी पनि मानव तस्करको काम गरेको देखिन्छ नि !
केही म्यानपावर एजेन्सीहरू पनि मानव तस्करको काम गरेको पाइन्छ । उनीहरूलाई कडा कारबाही गर्ने गरी अनुगमन गर्छाैं । विभागले यसका लागि प्रक्रिया सुरु गरिसकेको छ । नियन्त्रण गर्नका लागि ‘म्यानेजमेन्ट अडिट इन्फेक्सन’ टिमले समेत काम गरिरहेको छ । खराब काम गर्ने म्यानपावर एजेन्सी र ट्राभललाई छापा मार्ने काम पनि भइरहेको छ । गलत कामकारबाही गर्ने म्यानपावर एजेन्सीमाथि अनुसन्धान गर्छाैं अनुसन्धानमा जे देखिन्छ त्यहीअनुसार कारबाहीको भागिदार बनाउँछौ । वैदेशिक रोजगार भए विभागले गर्छ न्यायाधीकरणमा मुद्दा दायर हुन्छ । मानव तस्करसम्बन्धी भए प्रकृति हेरेर प्रहरी वा जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा पठाउने काम हुनेछ ।
म्यानपावर एजेन्सीले नेपाली कामदारको मागपत्र ल्याउनका लागि विदेशी एजेन्टलाई बढी कमिसन तिर्नुपर्छ त्यही कारण सरकारले तोकेको लागतको सिलिङमा पठाउन सकिदैन भनिरहेका छन् । विभागको उजुरीमा हेर्दा र गुनासो सु्न्दा पनि ७०/८० हजार रुपैयाँ लिनुपर्नेमा ४÷५ लाख रुपैयाँसम्म कामदारसँग असुलेको भेट्टिन्छ ।
त्यस्ता म्यानपावर एजेन्सीलाई कारबाही हुन्छ त ?
कारबाही मज्जाले गर्न सक्छांै । हामीलाई सबभन्दा पहिला प्रमाण चाहिन्छ । प्रमाण जुटाउनका लागि एक टिम खटिरहेको छ । प्रमाणसहित कागज ल्याए भने जुनसुकै म्यानपावरले पनि उन्मुक्ति पाइँदैन । कारबाही प्रक्रिया सुरु भएको छ । केही म्यानपावरको छानबिनसमेत भइसकेको छ ।
तपाईंले प्रमाण ल्याउनुपर्छ भन्नुहुन्छ, म्यानपावर एजेन्सीले कामदारलाई रसिद नै दिँदैनन् । कसरी प्रमाण जुटाउने पीडित कामदारले ?
हामीलाई यति रकम उठाउँदै छ भनेर सूचना दिनुपर्छ । गोप्य सूचना दिनकै लागि ५० जना सुराकी स्वयंसेवक सञ्जाल पनि गठन गरेर परिचानल गरिसकेको छ ।
अहिलेसम्म कति वैदेशिक रोजगारसम्बन्धी कति गोप्य सूचना संकलन भयो र कारबाहीको प्रक्रिया पनि अगाडि बढेको छ ?
म हाजिर भएको ४ दिनभित्र झन्डै २५ म्यानपावर कम्पनीको गुनासो तथा उजुरी प¥यो । केहीलाई अनुसन्धानको दायरामा ल्याइसकेका छौं । अनुसन्धानको निष्कर्ष आएपछि कारबाही गर्छाैं । ती म्यानपावर एजेन्सीले एक काम भनी अर्काे काम भनी पठाएको, सम्झौताबमोजिम पारिश्रमिक नपाएको र बढी रकम कामदारसँग असुलेको पाइयो भने केहीलाई अलपत्र पार्ने कामसमेत भएको रहेछ । ट्राभल एजेन्सीले पनि म्यानपावरको काम गरेको छ । विदेश पनि नपठाउने पासपोर्ट माग्दा नदिने समस्यामा पनि कामदारलाई रहेछ ।
ती म्यानपावरलाई कतिसम्मको कारबाही हुन्छ ?
अनुसन्धान जारी नै छ । अनुसन्धानमा जे देखिन्छ, त्यही कानुनअनुसार कारबाही हुन्छ । वैदेशिक रोजगारसम्बन्धी भए हामीले नै गर्छाैं ।
अभिमुखीकरण संस्थाले तालिम नदिई प्रमाणपत्र बेच्दै आएको छ भने स्वास्थ्य संस्थाले नक्कली रिपोर्ट पेस गर्ने समस्या छ नि !
अभिमुखीकरणको सन्दर्भमा कानुनबमोजिम काम नगरेको ५ वटालाई कानुनी दायरमा ल्याइसकेका छौं । ती संस्थालाई निलम्बनसमेत गरेको छ । स्वास्थ्य संस्थामा अहिलेसम्म केही भेटिएको छैन । अनुसन्धानको काम जारी नै छ ।
आर्थिक लेनदेन पनि वैदेशिक रोजगार ठगीको कागज बनाउने गरेको छ, यसले वास्ताविक ठग्ने कामदारले छिटो न्याय पाउन सकेको छैन नि !
वैदेशिक रोजगारसम्बन्धी व्यक्तिगत ठगी आएपछि कारबाही गर्छाैं । व्यक्तिगत ठगीमा आर्थिक लेनदेनका पनि फास्ट ट्रयाकमा हुने भन्दै वैदेशिक रोजगारको कागज बनाएर उजुरी दिने गर्छन् । यसलाई फिल्टरको काम पनि गर्छु ।
म्यानपावर एजेन्सीले कामदारसँग ठूलो रकम ठग्छन्, पीडितले उजुरी दिएपछि विभागले म्यानपावर एजेन्सीलाई जति रकम ठगी गरेको छ, त्यति फिर्ता गरेर उन्मुक्ति दिएको छ । पीडितले ठूलो रकम साहूलाई ब्याज तिर्नका लागि घरजग्गासमेत बेच्नुपर्ने अवस्था छ । विभागको यस्तो प्रवृत्तिले ठगी फस्टाएको त होइन ?
तपार्इंले जुन कुरा भन्नुभयो त्यो इतिहास हो । वर्तमान त्यस्तो हुँदैन, छैन । वर्तमान फरक भइसकेको छ । भर्खरै पनि वैदेशिक रोजगार न्यायाधीकरणमा मुद्दा दायर गर्ने क्रममा छ । यसमा स–सानोदेखि चर्चित म्यानपावर एजेन्सी पनि छन् । अब कानुनले दिएको अधिकारभित्र रही म्यानपावर खारेजसम्म गर्छु ।
विगतमा स–सानो परिवर्तन हुँदासमेत म्यानपावर व्यवसायी विरोधमा उत्रने गरेका छन्, तपाईं अहिले आक्रामक तरिकाले जसरी अगाडि बढिरहनुभएको छ त्यसमा म्यानपावर व्यवसायी आन्दोलनमा उत्रे थेग्न सक्नुहुन्छ ?
म्यानपावर मात्र होइन जसले कानुनको कार्यान्वयन गर्ने मामलामा दबाब र प्रभावमा पार्छ त्यसमा परिंदैन, जुन सत्य हुन्छ त्यही गरिन्छ । माथिल्लो निकायका अधिकारहरूले पनि दबाब आए पनि टेरिँदैन कारबाहीका लागि पछि परिँदैन । ढुक्क हुनुस्, किनभने ७ दिनका लागि माइन्ड सेट गरेर यहाँ आएको हुँ । ७ दिनभन्दा बढी बसे मेरो लागि बोनस हो । चाहे ३, ७ र १५ दिन, १ वर्ष र २ वर्ष बसौं त्यो मेरो लागि बोनस हो । ७ दिनभित्र परिवर्तनको अनुभूति दिनेछु । म कुनै लोभ लालचमा आएको होइन । म नेपाल सरकारको दायित्व पूरा गर्न आएको हुँ । अहिले मैले काम गरेको ४ दिन भयो । मलाई ठूल्ठूला शक्ति केन्द्रबाट दबाब आइरहेको छ । दबाब दिने मान्छेलाई अल्टिमेटम दिएर मैले भनेको छु, फोन आइन्दा नगर्नुहोला जसले फोन गर्छ उसलाई वैदेशिक रोजगार ठगीको मतियार भनी कारबाही गर्छा भनेर अनुरोध गरिसकेको छु ।
दबाब कुन निकायबाट आइरहेको छ ?
राजनतिक, व्यवसाय र उच्च सरकारी अधिकारीबाट दबाब आइरहेको छ ।
तपाईंलाई श्रममन्त्रालयले अहिले काजका रूपमा पठाएको हो, ३ महिनाभित्र सेवाग्राही वा अन्य निकायले वैदेशिक रोजगार क्षेत्र कस्तो अनुभूति गर्न पाउनेछन् ?
३ महिनापछि मात्र होइन, ७ दिनभित्र वैदेशिक रोजगार क्षेत्रमा धेरै सु्धार आइसकेको छ । तपाईंले विगत र अहिलेको सेवाग्राहीको लाइन देख्नुभएको छ । विगतका पेन्डिङ फाइल स्वीकृति भइसकेको छ । सार्वजनिक बिदामा पनि काम भइरहेको छ । २२ ठाउँमा फाइल लिएर दौडनुपर्नेमा एकै ठाउँबाट भइरहेको छ । तर म महानिर्देशक भएदेखि निःस्वास्र्थ, क्षमताले भ्याएसम्म र इमान्दारितापूर्वक कसैसँग सम्झौता नगरिकन कानुनको कार्यान्वयन गर्छु । जस्तोसुकै विरोध तथा चुनौती समाना गर्नुपरे पनि म मानसिक रूपमा तयार छु । विभागमा काम गर्ने ७ दिन मेरो व्यक्तिगत चाहना र इच्छा थियो । त्यसपछि मेरो बोनस हो । त्यसपछि जुनसुकै दिन सारे पनि हुन्छ ।
मैले कर्मचारीहरूको छवि उच्च राख्छु । वैदेशिक रोजगार विभागको गरिमा बढाउँछु । नेपालको वैदेशिक रोगार विभाग अत्यन्त सेवाग्राहीमैत्री, अत्यन्त मेहनत, अत्यन्त इमान्दारिता संगठित निकाय हो । प्रविधि पनि उच्च प्रविधि प्रयोग गरिरहेको छ भन्ने स्थायित्व गर्ने प्रयासमा छु । विगतको आक्षेप र लाञ्छनालाई निमिट्याउन पार्दै अत्यन्त प्रतिष्ठित र सम्मानित निकाय बनाउँछौ ।
अब सेवाग्राहीको गुनासो सुन्न पाइँदैन ?
कानुनबमोजिम सेवा–सुविधा नपाए गुनासो सुन्न तयार छु । त्यसका लागि मेरो प्रत्यक्ष निर्देशनमा नेतृत्वमा ¥यापिड रिसपोन्स टिम हुनेछ । त्यसले २४ सैं घण्टा काम गर्नेछ ।
कर्मचारीले पैसा नलिई काम गर्दैनन् भन्ने गुनासो म्यानपावरबाट बढी सुनिन्छ नि !
भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्नका लागि मनोबल उच्च राख्न काउन्सिलिङ गरेर उत्प्रेरित राख्ने काम गर्दैछु । यो प्रवद्र्धनात्मक काम गरेको छु । दोस्रो वैदेशिक रोजगार क्षेत्र वरिपरि गराउँछ, महानिर्देशकले निश्चित पैसा बाँडेको छ नम्बर टिपेर, केही व्यक्तिलाई हाम्रो कर्मचारीलाई बाँड भनिरहेको छ । आज मात्रै महानिर्देशकको २ देखि ५ लाख रुपैयाँ बाँडिरहेको छ । पहिला दलाल भनिएको, लेखन्दासलाई सूचना दिने गरी हायर गरेको छु । सूचना दिएबापत निश्चित रकम दिन्छौं ।
गुनासो सुन्ने काम पनि गरेको छ । विभागको मान्छेले फोन गर्दा पनि नटेर्ने म्यानपावर एजेन्सी विभागमा आउन थालेको छ । सेटिङ ब्रेकरमा काम गरिरहेको छ । कुन कर्मचारी कहाँ काम गर्छ हाकिमलाई पनि थाहा हुँदैन, त्यहाँ आएपछि मात्र थाहा हुन्छ । कुन स्तरमा मान्ने हो हेर्नुपर्छ । ७ दिनपछि मूल्यांकन गर्ने जिम्मा श्रम मन्त्रालय र मिडियाको जिम्मा हो । सार्वजनिक रूपमा सेवाग्राही, मिडियाले सुधार भएको देख्नुभयो भन्ने निजामती सेवामा बस्छु होइन भने बस्दिनँ पनि भनिसकेको छु ।
तपाईं सहसचिव जस्तो उच्च पदमा हुनुहुन्छ, तपाईंले सरकारी उच्च पदाधिकारीविरुद्ध सामाजिक सञ्जालमा लेखिरहनुभएको छ, नैतिकताले दिन्छ ?
म निजामती जागिर खाइसकेपछि निजामती कानुनप्रति प्रतिबद्ध छु । ऐन र कानुनले लेखेको आचारण पूर्णरूपमा पालना गर्छु । कसैले कुनै काममा बदमासी (भ्रष्टाचार) गर्छ भने उच्च पदस्थविरुद्ध उजुरी गराउनसमेत डराउदिनँ । जागिर प्रवाह छैन । म जति दिनसम्म निजामती सेवामा काम गर्छु निष्ठा, निडर, इमान्दारिताका साथ काम गर्छु । त्यसका लागि जस्तोसुकै आवाज उठाउन तयार छु । विगतमा आफ्नै हाकिमविरुद्ध पनि आफ्नै निकायको लेटरप्याडमा अख्तियारमा उजुरी हालेको हुँ ।
सुधारको मेरो सिद्धान्त ‘रिफर्म विथ फर्म’ । विगतमा नेपालको सुधार फेल भयो किनभने जहिले पनि सुधार तनावमा प्रयास गरियो । एक समितिले रिपोर्ट दिन्छ, त्यसलाई सुधार गर्नुप¥यो भनेर अगाडि बढ्छ, त्यो दबाबमूलक सुधार हो । हामीले यस्तो सुधार गर्छाै जसले कर्मचारी तथा सबै निकायले आनन्द महसुस गर्छ ।
दूतावास र विभागबीचको सहकार्य कमजोर देखिन्छ, दूतावासले ठगी गरेको भन्दै म्यानपावर एजेन्सीलाई कारबाहीका लागि सिफारिस गर्ने विभागले छोड्ने काम गरेको छ नि !
यो इतिहास हो, अब यस्तो हुँदैन । नेपाली दूतावास, विभाग, नेपालप्रहरी र अध्यागमन सरकारको एउटै अंग हो । कतिपय दूतावास र विभागका कर्मचारी बदमासीले कारबाही नभएको हुनसक्छ । बदमासी गर्ने कसैलाई छुट हुँदैन । नयाँ अवधारणाका लागि दूतावासको क्षमता धेरै छैन, उसले सबै क्षेत्रमा काम गर्न सक्दैन । जुन–जुन देशमा बढी कामदार छन्, ती देशका सहरैपिच्छे अवैतनिक महावाणिज्यदूत राख्न प्रस्ताव लैजाउँदैछौं । साउदी अरबमा एक दूतावास मात्र छ, सहरहरू १ हजार किलोमिटरभन्दा बढी टाढा पर्छ । दूतावासले काम गर्न सक्दैन । यो भएपछि कामदारको हकहित र प्रमाणीकरणको समस्या हुँदैन । प्रतिष्ठित व्यक्ति राजनीतिक व्यापारी र प्रोफेसर राख्न सक्छ । यसले कूटनीतिक क्षमता पनि बढ्छ ।
